چگونه می توان امام پنجم شیعیان را معرفی نمود؟

[نوری زاده 0]

پاسخ اجمالی:

امام محمد باقر (ع)، پنجمین امام شیعه و ملقب به «باقر العلوم»، از نسل مشترک امام حسن و امام حسین (ع) بود و جایگاهی ممتاز در علم، تقوا و شایستگی امامت داشت؛ ایشان در مدینه به دنیا آمدند و در دوران پرتنش خلافت اموی، با روشنگری علمی و سیاسی، به تبیین حقانیت اهل بیت و نقد مشروعیت خلافت پرداختند؛ موضع‌گیری‌های صریح امام، خشم خلفای اموی به‌ویژه هشام بن عبدالملک را برانگیخت و سرانجام به دستور او، امام با زهر به شهادت رسیدند؛ تاریخ وفات ایشان را بیشتر منابع سال ۱۱۴ هجری و روز هفتم ذی‌الحجه دانسته‌اند.

پاسخ تفصیلی:

امام محمد باقر (ع)، با نام کامل ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی‌طالب، پنجمین امام از سلسله دوازده امام شیعه و از جمله چهارده معصوم به شمار می‌آید؛ ایشان به لقب «باقر العلوم» یعنی شکافنده دانش‌ها، شناخته شده‌اند که نشان از جایگاه علمی برجسته ایشان دارد. مادر گرامی ایشان، فاطمه بنت امام حسن (ع)، از نسل علوی و فاطمی بودند؛ و همین نسب دوگانه، عظمت و شرافت خاندان ایشان را به‌روشنی نمایان می‌سازد.[1]

ولادت امام محمد باقر (ع) در شهر مدینه رخ داده و بیشتر منابع شیعی، سال ۵۷ هجری را به عنوان سال تولد ایشان ذکر کرده‌اند؛[2] منابعی نیز سال ۵۶ هجری را بیان نموده‌اند؛[3] روز تولد ایشان نیز مورد اختلاف است؛ برخی منابع روز جمعه اول ماه رجب[4] و برخی دیگر سوم صفر[5] را ذکر کرده‌اند؛ امام باقر(ع) هاشمی‌ای از تبار هاشمیان، علوی‌ای از خاندان علوی و فاطمی‌ای از دودمان فاطمیون بود؛ زیرا او نخستین کسی بود که در نسبش، ولادت [نسل] حسن و حسین(ع) با هم گرد آمد. مادرش ام عبدالله، دختر حسن بن علی(ع) بود و او راستگوترین مردم در سخن، خوش‌چهره‌ترین آنان و فداکارترین افراد در راه [حق] بود.[6]

 حضرت باقر (ع) با آنکه از نظر سنی بزرگ‌ترین فرزند پدرش نبود، اما از دیگران برای پذیرش مسئولیت امامت شایستگی بیشتری داشت. پدرش نیز بر اساس دستور پیامبر اکرم (ص)، او را به عنوان پیشوای امت معرفی کرد؛ زُهری در همین‌باره از امام سجاد (ع) پرسید: ای فرزند رسول خدا، چرا وصیت امامت را به بزرگ‌ترین فرزند خود نکردی؟ امام در پاسخ فرمودند: ای ابوعبدالله، امامت وابسته به خرد و شایستگی است، نه به سن و بزرگی؛ این انتخاب به فرمان پیامبر خدا صورت گرفته و ما نیز آن را در لوح و صحیفه چنین یافته‌ایم.[7]

بر اساس گزارش‌های معتبر، آن حضرت با دو بانوی اصیل ازدواج کرده‌اند: نخست، ام‌فروه بنت قاسم بن محمد، که از خاندان برجسته اهل بیت (ع) و از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) به شمار می‌رود؛ و دوم، ام‌حکیم بنت اسید بن مغیره ثقفی، که نسب وی به خاندان ثقفی در طائف بازمی‌گردد؛ افزون بر این، دو بانوی دیگر نیز به عنوان کنیز، به افتخار همسری امام نائل شدند، هرچند نام ایشان در منابع موجود ثبت نشده است. [8]

در خصوص فرزندان امام باقر (ع)، بیشتر منابع از شش فرزند یاد کرده‌اند: چهار پسر و دو دختر. با این حال، در برخی گزارش‌ها تفاوت‌هایی در تعداد و اسامی فرزندان مشاهده می‌شود که نشان‌دهنده تنوع روایت‌ها و تفاوت در نقل‌های تاریخی است. [9]

امام محمد باقر (ع) در دوران زندگی خود با پنج تن از خلفای اموی هم‌عصر بودند: ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک. در میان آنان، تنها عمر بن عبدالعزیز تا حدودی از روش‌های ظالمانه و استبدادی پیشینیان خود فاصله گرفت؛ در حالی که سایر خلفا همچون نیاکانشان در ظلم، خودکامگی و سرکوبگری شهرت داشتند.[10]

در دوران زندگی امام محمد باقر (ع)، جامعه اسلامی در آستانه تحولی بزرگ قرار داشت؛ آرامشی ظاهری بر فضای عمومی حاکم بود، اما در پس آن، خشم و نارضایتی گسترده‌ای نهفته بود که زمینه‌ساز انقلاب علیه حکومت اموی شد؛ انقلابی که پس از رحلت امام باقر (ع) به قدرت‌یابی عباسیان در عصر امام صادق (ع) انجامید.

با بررسی رویدادهای زندگی آن حضرت، می‌توان نشانه‌های آشکار از نارضایتی و اعتراض ایشان به حکومت را مشاهده کرد. یکی از این موضع‌گیری­ها در جریان سفر حج امام باقر و امام صادق (ع) در دوره خلافت هشام بن عبدالملک می­باشد. پس از آنکه امام صادق (ع) در مکه جایگاه اهل بیت (ع) را به عنوان وارثان الهی تبیین کردند، هشام آنان را به شام فراخواند؛ در دربار، امام باقر (ع) با مهارت در تیراندازی تحسین همگان را برانگیخت، اما گفت‌وگوی اصلی میان او و هشام درباره جایگاه علمی اهل بیت (ع) بود. امام باقر (ع) با استناد به قرآن، تأکید کرد که علم و اسرار الهی پس از پیامبر (ص) تنها به امام علی (ع) و نسل او منتقل شده و تأویل حقیقی قرآن در اختیار اهل بیت (ع) است. این علم الهی، میراثی منحصر به خاندان نبوت است و هیچ‌کس جز آنان به آن دسترسی ندارد.[11]

امام پس از عمری مجاهدت و مبارزه فرهنگی و سیاسی با حکومت بنی امیه به دستور هشام بن عبدالملک و به دست ابراهیم بن ولید بن عبدالملک بن مروان با زهر به شهادت رسیدند. [12]

تاریخ رحلت امام محمد باقر (ع) با اختلافات زیادی همراه است و منابع مختلف بین سال‌های ۱۱۳ تا ۱۱۸ هجری را ذکر کرده‌اند؛[13] اما بیشتر مورخان وفات ایشان را در سال ۱۱۴ هجری دانسته و عمر ایشان را ۵۷ سال ذکر کرده‌اند؛[14] همچنین در ماه و روز رحلت آن حضرت نیز اختلاف است و آن را در ربیع الاوّل، ذی الحجه و ربیع الاخر گفته‌اند ولی بیشترِ مورخان، هفتم ذی الحجه می­باشد. [15]

 

 

 

---

[1] مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج3، ص338  

[2] الکافی، الشیخ الکلینی، ج1، ص469  / الارشاد، الشیخ المفید، ج2، ص158

[3] سیر اعلام النبلاء، الذهبی، شمس الدین، ج4، ص401  

[4] مصباح المتهجد، الشیخ الطوسی، ص801  / بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج46، ص212

[5] اعیان الشیعه، الامین، السید محسن، ج1، ص645  / وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج4، ص174

[6] مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج3، ص338

[7] زندگاني باقر العلوم حضرت محمد بن علي عليه السلام، مدرسى، سيد محمد تقى، ص11

[8] بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج64، ص365  

[9] کشف الغمه، ابن ابی الفتح الاربلی، ج2، ص331  / المجدی فی انساب الطالبین، العلوی، علی بن محمد، ص94

[10] پرتوي از سيره و سيماي امام محمد باقر، محمد تيجاني سماوي، ص3

[11] دلائل الإمامة - ط مؤسسة البعثة، الطبری الصغیر، محمد بن جرير،ص233

[12] مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، ج3، ص340  / الإمام أبو جعفر الباقر عليه السلام سيرة وتاريخ، الکعبی، علی موسی، ص292 /  الاعتقادات، الشیخ المفید، ص 98 /  الاعتقادات، الشیخ الصدوق، ص98 / مرآه العقول فی شرح اخبار آل الرسول، العلامة المجلسي، ج: 6، ص14

[13] الطبقات الکبری، ابن سعد، ج5، ص324  / الکامل فی التاریخ، ابن الاثیر، عزالدین، ج5، ص180  / تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، ج2، ص320

[14] شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ابن العماد الحنبلی، ج2، ص72  / بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج46، ص212

[15] بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج46، ص212 / اعیان الشیعه، الامین، السید محسن، ج1، ص645