عزاداری چیست و پیشینه تاریخی آن به چه زمانی باز می گردد؟

[کریمی 0]

عزاداری چیست و پیشینه تاریخی آن به چه زمانی باز می گردد؟

پاسخ اجمالی:

عزاداری به معنای برگزاری مراسم سوگ برای درگذشتگان است و ریشه‌ای دیرینه در فرهنگ اسلامی دارد. این سنت نه‌تنها در زمان پیامبر اسلام (ص) رایج بوده، بلکه پیش از ایشان نیز وجود داشته است. روایات متعدد از پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) نشان می‌دهند که عزاداری برای عزیزان از دست‌رفته، به‌ویژه امام حسین (ع)، مورد تأیید و توصیه پیشوایان دین بوده و جایگاه معنوی و شرعی دارد.

پاسخ تفصیلی:

در ابتدا لازم به ذکر است که واژه‌ی "عزا" در لغت به معنای صبر و شکیبایی در برابر اندوه و مصیبت است[1]؛"ماتم" نیز به اجتماع مردم برای ابراز غم یا شادی گفته می‌شود[2] که به‌مرور زمان بیشتر در زمینه‌ی سوگ و اندوه به کار رفته است[3]؛ بر همین اساس، عزاداری به مراسمی گفته می‌شود که در سوگ از دست دادن عزیزان شکل می‌گیرد.

شواهد تاریخی نشان می‌دهند که چنین مراسم‌هایی نه تنها در زمان رسول خدا (ص)، بلکه حتی پیش از ایشان نیز رواج داشته است؛ به عنوان نمونه، مورخان گزارش کرده‌اند که هنگام وفات حضرت عبدالمطلب، دختران ایشان برای او نوحه‌سرایی کردند[4].

پس از جنگ اُحد، زمانی که پیامبر اکرم (ص) از کنار خانه‌های انصار عبور می‌کردند، صدای گریه و نوحه‌ی زنان را شنیدند که برای شهدای خود سوگواری می‌کردند؛ این صحنه موجب تأثر پیامبر شد و فرمودند: «حمزه گریه‌کننده‌ای ندارد.» [5]  همین جمله موجب شد که سنتی در مدینه شکل بگیرد؛ از آن پس، پیش از هر مجلس عزایی، ابتدا برای حمزه گریه و نوحه‌سرایی می‌کردند، سپس برای فرد مورد نظر عزاداری انجام می‌شد[6].

همچنین، در روایتی آمده است که امّ سلمه از پیامبر(ص) اجازه خواست تا برای پسرعموی تازه‌مسلمان خود که وفات کرده بود، مراسم عزا برگزار کند؛ رسول خدا (ص) نیز با این امر موافقت کردند؛ ام سلمه زنان را گرد آورد، برای آنان غذا تهیه کرد و همراه ایشان برای ولید سوگواری نمود.[7]

در نقل دیگری، زمانی که خبر شهادت جعفر بن ابی‌طالب به پیامبر(ص) رسید، اسماء همسر او به گریه و شیون پرداخت؛ پیامبر (ص) به او فرمودند: «به سینه مکوب و سخن ناپسند نگو»، در حالی که زنان پیرامون اسماء بودند و همه به عزاداری مشغول بودند؛ وقتی پیامبر به خانه دخترشان رفتند، دیدند که او نیز گریه می‌کند. حضرت فرمودند: «بر کسی چون جعفر باید گریست.» [8]

این روایت‌ها نشان می‌دهند که تشکیل مجالس اندوه و سوگواری برای عزیزانِ از دست رفته، در زمان پیامبر(ص) نه تنها مرسوم بوده، بلکه مورد تأیید ایشان نیز قرار می‌گرفته است.

برگزاری مجالس عزاداری نه‌تنها در زمان پیامبر اکرم (ص)، بلکه در سیره اهل بیت (ع) نیز امری رایج و مورد تأیید بوده است؛ از جمله، در روایتی از امام محمد باقر (ع) آمده که ایشان به شیعیان خود دستور دادند در روز عاشورا برای امام حسین (ع) مجلس عزا برپا کنند، همراه خانواده گریه کنند و غم و اندوه خود را نسبت به مصیبت‌های آن حضرت ابراز نمایند. [9]

همچنین روایت شده که شاعران اهل بیت (ع) در ایام سوگواری به محضر امام صادق (ع) می‌رسیدند و اشعاری در رثای سیدالشهداء (ع) می‌خواندند؛ این اشعار چنان تأثیرگذار بود که امام و حاضرین همگی گریه می‌کردند؛ بدین ترتیب، عزاداری در حضور امام، همراه با شعر و گریه، به شیوه‌ای معنوی برای زنده‌نگه‌داشتن یاد و مصیبت امام حسین (ع) بدل شده بود.[10]

این روایات تنها بخشی از سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) در برپایی عزای اولیاء الهی به‌ویژه وجود مقدس سیدالشهداء (ع) هستند؛ چنین شواهدی نشان می‌دهند که عزاداری، به‌ویژه برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع)، نه‌تنها جایگاه شرعی دارد بلکه سابقه‌ای طولانی در سنت اسلامی دارد و توسط پیشوایان دین توصیه و ترغیب شده است.

 

 

---

[1]  لسان العرب، ابن منظور، ج15، ص 52   

[2] همان، ج 12، ص 3    

[3] المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعي، الفيومي، أحمد بن محمد، ج1، ص 3  

[4]  أنساب الأشراف، البلاذري، ج1، ص 85  

[5]  تاريخ الطبري، الطبري، أبو جعفر، ج2، ص 532 

[6] مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، الهيثمي، نور الدين، ج6، ص 120  

[7] مغازي الواقدي، الواقدي، ج2، ص 629 

[8]  الطبقات الكبرى، ابن سعد، ج8، ص 220  

[9]  كامل الزيارات، ابن قولويه القمي، ج1، ص 193  

[10] همان، ص 111-112