آیا امام دارای ولایت است؟

[تقوی 1]

آیا امام دارای ولایت است؟

 

پاسخ اجمالی:

در اندیشه شیعه، امامت صرفاً یک منصب دینی نیست، بلکه مقامی الهی با دو بُعد تشریعی و تکوینی است؛ بر اساس آیات قرآن و روایات معتبر، ولایت امامان معصوم (ع) از سوی خداوند اعطا شده و استمرار ولایت پیامبر اکرم (ص) در وجود آنان تحقق یافته است؛ آیه ولایت و آیه 59 سوره نساء به‌روشنی بر این حقیقت دلالت دارند. شأن نزول این آیات، به‌ویژه در ارتباط با امام علی (ع)، نشان می‌دهد که اطاعت از اولی‌الامر، امتداد اطاعت از خدا و رسول است؛ روایات نیز تأکید دارند که اهل بیت (ع) مجاری قانون الهی و واسطه فیض در عالم‌اند؛ ولایتی که هم در تشریع احکام و هم در تصرف تکوینی در هستی جاری است.

پاسخ تفصیلی:

امامت در اندیشه شیعی، نه‌تنها منصبی تشریعی بلکه مقامی تکوینی است که بر اساس نصوص قرآنی و روایات معتبر، به اهل بیت (ع) اعطا شده است. آیات متعددی از قرآن کریم، به صراحت یا به دلالت، ولایت را برای امامان معصوم اثبات می‌کنند؛ از جمله مهم‌ترین این آیات، آیه ولایت است:

 «ولی شما و پیامبر او و کسانی که ایمان آورده اند و نماز برپا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند، تنها خداست»[1] در این آیه، واژه «إِنَّمَا» دلالت بر حصر دارد و نشان می‌دهد که ولایت حقیقی، منحصر به خداوند، پیامبر اکرم (ص)، و مؤمنانی است که در حال رکوع، زکات می‌پردازند. مفسران شیعه و اهل سنت، شأن نزول این آیه را در ارتباط با امام علی (ع) دانسته‌اند؛ زیرا تنها مصداقی که در حال رکوع، زکات پرداخت کرده، حضرت علی (ع) بوده است.

از منظر کلامی، مسلم است که خداوند متعال، صاحب اختیار مطلق بر عالم هستی است؛ با این حال، عقل و نقل هر دو تأیید می‌کنند که خداوند می‌تواند بخشی از این ولایت را به بندگان خاص خوداعطا کند؛ البته در چارچوب حکمت الهی؛ این اعطا، در مورد پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) در آیه فوق موجود است.

در روایتی تفسیری از شأن نزول این آیه، چنین نقل شده است:

«گروهی از یهودیان پس از اسلام آوردن، از پیامبر اکرم (ص) پرسیدند: ای رسول خدا، جانشین تو کیست؟ و پس از تو، سرپرست ما چه کسی خواهد بود؟ در همان هنگام، این آیه نازل شد. پیامبر (ص) فرمودند: برخیزید آنان برخاستند و به مسجد رفتند. در آنجا، گدایی را دیدند که از مسجد بیرون می‌آمد. پیامبر از او پرسید: آیا کسی چیزی به تو داده است؟ گدا پاسخ داد: آری، این انگشتر را. پیامبر پرسیدند:چه کسی آن را به تو داد؟ گدا گفت: آن مردی که در حال نماز بود پیامبر پرسیدند: در چه حالی آن را به تو داد؟ گدا گفت: در حال رکوع پیامبر (ص) تکبیر گفتند و اهل مسجد نیز تکبیر گفتند. سپس فرمود: علی بن ابی‌طالب پس از من، سرپرست شماست.» [2]

از جمله آیات کلیدی در تبیین جایگاه ولایت در منظومه معرفتی اسلام، آیه شریفه زیر است:

« ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و [نیز] از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت اند و چون پیامبر دارای مقام عصمت می باشند] اطاعت کنید.» [3]این آیه، همانند آیه ولایت در سوره مائده، بر این حقیقت تأکید دارد که ولایت، به عنوان حجت الهی در عالم، از خداوند متعال آغاز می‌شود و سپس به رسول اکرم (ص) و اولی‌الامر از میان مؤمنان منتقل می‌گردد. ساختار نحوی آیه، با تکرار فعل «أَطِيعُوا» برای خدا و رسول و حذف آن در مورد اولی‌الامر، دلالت بر وحدت مسیر اطاعت دارد؛ به‌گونه‌ای که اطاعت از اولی‌الامر، در امتداد اطاعت از خدا و رسول قرار می‌گیرد و نه در عرض آن.

در روایت تفسیری جابر بن عبدالله انصاری، شأن نزول این آیه به روشنی بیان شده است: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: قسم به آن‌که جانم به دست اوست، مأمور شدم که به شما فرمان دهم تا با علی (ع) بیعت کنید و از او اطاعت نمایید.سپس این آیه نازل شد: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا...» جابر می‌گوید: ما با علی (ع) بیعت کردیم. پیامبر (ص) فرمودند: اگر بر ولایت علی (ع) استوار بمانید، از آب گوارا خواهید نوشید و نعمت‌های الهی از بالا و پایین بر شما جاری خواهد شد. اما اگر از آن روی‌گردان شوید، اتحاد شما از هم خواهد پاشید و دشمنان شادمان خواهند شد. آنگاه همانند بنی‌اسرائیل گرفتار فتنه‌ها می‌شوید، حتی اگر آنان به سوراخ سوسماری خزیده باشند، شما نیز به دنبالشان خواهید رفت. خوشا به حال کسی که پس از من، بر ولایت علی (ع) پایدار بماند تا از دنیا برود و به من ملحق شود؛ که در آن صورت، من از او خشنود خواهم بود.[4]

این روایت، نه‌تنها شأن نزول آیه را روشن می‌سازد، بلکه دلالت صریحی بر وجوب اطاعت از امام علی (ع) به عنوان مصداق اولی‌الامر دارد؛ اطاعتی که ریشه در وحی الهی دارد و استمرار ولایت الهی در قالب ولایت تکوینی و تشریعی اهل بیت (ع) است. در منابع روایی، ولایت امام علی (ع) فراتر از زعامت سیاسی و اجتماعی معرفی شده است. در حدیثی از آن حضرت آمده است: به من فضائلی عطا شده که به هیچ‌کس داده نشده است؛ از جمله آگاهی از مرگ‌ها و گرفتاری‌ها، شناخت نژادها و احکام واقعی، و بشارت دادن به افراد به اذن الهی. [5]

این بیان، ناظر به ولایت تکوینی امام است؛ ولایتی که به اذن خداوند، شامل تصرف در عالم، علم لدنی، و هدایت باطنی می‌شود.همچنین در زیارت جامعه کبیره، که از متون معتبر شیعه در توصیف مقام اهل بیت (ع) است، آمده است: «به واسطه‌ي شما اهل بيت و اولياي خداست كه باران فرود مي ‌آيد...» [6] این فراز، دلالت بر آن دارد که جریان نعمات الهی از آسمان به زمین، به اذن و وساطت اهل بیت (ع) صورت می‌گیرد؛ و این، تجلی ولایت تکوینی ایشان در نظام هستی است.

یکی از آیات بنیادین در تبیین جایگاه ولایت تشریعی در منظومه معرفتی اسلام، آیه شریفه زیر است:

 «یقیناً این کتاب را به درستی و راستی بر تو نازل کردیم؛ تا میان مردم به آنچه خدا به تو آموخته داوری کنی»[7]این آیه، به روشنی بیان می‌دارد که داوری و حکم‌رانی بر اساس کتاب الهی، تنها بر پایه آن چیزی است که خداوند به پیامبر خود نشان داده و تعلیم داده است. در روایتی تفسیری ذیل این آیه آمده است: «خداوند این امر را به کسی تفویض نکرده است مگر به پیامبر و امامان (ع)، و این امر در میان اوصیای پیامبر جاری است.» [8]

در روایت دیگری، این تفویض به‌صورت تدریجی و تربیتی تبیین شده است: «خداوند پیامبرش را تربیت کرد، سپس آنچه را اراده کرده بود، بر قوام او مستقر ساخت، و آنگاه آن را به پیامبر خود تفویض نمود. و هر آنچه به پیامبر تفویض شده است، به ما اهل بیت نیز تفویض شده است.» [9]

بر اساس این روایات، روشن می‌شود که اهل بیت (ع) نه‌تنها حاملان علم الهی‌اند، بلکه مجاری اراده تشریعی خداوند در زمین هستند. ولایت تشریعی ایشان، به معنای مرجعیت در تبیین، اجرا، و تحقق قانون الهی است؛ و این مقام، همان‌گونه که قرآن برای پیامبر اکرم (ص) اثبات کرده، برای امامان معصوم نیز برقرار است.

افزون بر ولایت تشریعی، اهل بیت (ع) دارای ولایت تکوینی نیز هستند؛ ولایتی که شامل تصرف در باطن عالم، هدایت نفوس، و اشراف بر حقایق وجودی است. این ولایت، نه‌تنها بر افراد، بلکه بر باطن اشیاء و نظام هستی جاری است. به تعبیر روایات، امامان معصوم (ع) واسطه فیض الهی‌اند و آنچه به پیامبر اکرم (ص) تفویض شده، به ایشان نیز منتقل گردیده است.

بنابراین، اهل بیت (ع) در منظومه الهی، نه‌تنها حاملان شریعت، بلکه مجریان اراده الهی در تکوین و تشریع‌اند؛ و ولایت ایشان، بر ظاهر و باطن انسان‌ها و عالم، به اذن خداوند جاری است.

 

---

[1] . مائده/ 55.

[2] وسائل الشيعة ط-آل البیت، الشيخ حرّ العاملي، ج9، ص479

[3] . النساء/ 59.

[4] بحار الأنوار - ط مؤسسةالوفاء، العلامة المجلسي، ج60، ص126

[5] . الکافی، الشيخ الكليني، ج1، ص197

[6] . عیون اخبار الرضا،  الشيخ الصدوق، ج1، ص308

[7] نساء/105

[8] الکافی، الشيخ الكليني ،ج1، ص268

[9] . همان