چگونه ممکن است استخوان‌های پوسیده دوباره زنده شوند؟

[تقوی 1]

چگونه ممکن است استخوان‌های پوسیده دوباره زنده شوند؟

 

پاسخ اجمالی:

زنده شدن استخوان‌های پوسیده نه‌تنها ممکن، بلکه نشانه‌ای روشن از قدرت مطلق الهی است.کسی که انسان را نخستین‌بار از خاک آفرید، بار دیگر نیز او را به زندگی بازمی‌گرداند. آفرینش نخست، نمونه‌ای عینی از امکان بازآفرینی است؛ چنان‌که در جهان گیاهان، زنده شدن زمین مرده را هر سال با چشم می‌بینیم. قرآن با استناد به آفرینش اولیه، نظم جهان، حیات نباتی، و نمونه‌های تاریخی، تردید در معاد را ناشی از غفلت از نشانه‌های خداوند می‌داند؛ پس استخوان پوسیده در برابر قدرت بی‌پایان الهی، نه مانع است و نه موجب تعجب.

پاسخ تفصیلی:

لازم به ذکر است که این شبهه به اصل انکار معاد مربوط می باشد و در قرآن براى اثبات امكان معاد آیات فراوانى وجود دارد كه پاسخ به این شبهه را با استدلال منطقى بیان نموده اند.

بعضی از بزرگان اين آیات را در شش موضوع دسته بندی كرده اند:

1- آفرينش نخستين، 2- قدرت مطلقه خداوند، 3- مرگ و حيات مكرر در جهان گياهان، 4- تطورات جنين، 5- بازگشت انرژى‌ها، 6- نمونه‌هاى عينى معاد. و در زمينه هريك از عناوين فوق آيه يا آيات متعددى در قرآن را بیان نموده که بررسى آنها نه تنها مسأله امكان معاد كه پاسخ به شبهه مذکور  را نيز تبيين مى‌كند.[1]

در اینجا ما فقط به موضوعاتی که مستقیم به شبهه بیان شده مربوط است اشاره خواهیم کرد:

آيات مربوط به خلقت نخستين و آفرينش اوّل

1-    برای ما مثالی زد و آفرینش خود را فراموش کرد و گفت: «چه کسی این استخوانها را زنده می‌کند در حالی که پوسیده است؟!» بگو: «همان کسی آن را زنده می‌کند که نخستین بار آن را آفرید؛ و او به هر مخلوقی داناست![2]

روایتی از وجود نازنین امام صادق(ع) در شان نزول همین آیه شریفه نقل شده است که ایشان فرموده اند: ابی‌بن‌خلف با استخوان پوسیده‌ای که آن را از دیوار کنده بود، نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: «ای محمّد! [آیا] هنگامی که ما، استخوانهای پوسیده و پراکنده‌ای شدیم، دگر بار آفرینش تازه‌ای خواهیم یافت؟ این آیه از جانب خداوند در جواب او نازل شد: «و مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ* قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِکُلِّ خَلْقٍ عَلِیمٌ».[3]

2- آیا ما از آفرینش نخستین عاجز ماندیم (که قادر بر آفرینش رستاخیز نباشیم)؟! ولی آنها (با این همه دلایل روشن) باز در آفرینش جدید تردید دارند![4]

3- او کسی است که آفرینش را آغاز می‌کند، سپس آن را بازمی‌گرداند، و این کار برای او آسانتر می‌باشد؛ و برای اوست توصیف برتر در آسمانها و زمین؛ و اوست توانمند و حکیم![5]

4- آیا آنان ندیدند چگونه خداوند آفرینش را آغاز می‌کند، سپس بازمی‌گرداند؟! این کار برای خدا آسان است![6]

5- (و بدانید) همان گونه که در آغاز شما را آفرید، (بار دیگر در رستاخیز) بازمی‌گردید![7]

از مجموع اين آيات به خوبى استفاده مى‌شود كه علت اصلى انكار مخالفان معاد بى‌توجهى و غفلت به آفرينش نخست اين جهان و آفرينش اوّل انسان‌هاست، چرا كه اگر كمى به آن مى‌انديشيدند پاسخ خود را مى‌دادند. مگر ممكن است آفرينش انسان در آغاز از خاك امكان‌پذير باشد ولى در مرحله بعد غيرممكن؟[8]!

آیات مربوط به قدرت مطلقه خداوند

 با قبول قدرت مطلق خداوند جايى براى اين ايراد باقى نمى‌ماند كه چه كسى مى‌تواند استخوان پوسيده را زنده كند، و چگونه ممكن است خاك‌هاى پراكنده جمع شوند و لباس حيات در تن بپوشد؟! در آيات متعددى از قرآن مجيد به آن اشاره شده:

1- قطعاً آفرينش آسمانها و زمين بزرگتر [و شكوهمندتر] از آفرينش مردم است، ولى بيشتر مردم نمى‌دانند.[9]

2- آیا نمی‌دانند خدایی که آسمانها و زمین را آفریده، قادر است مثل آنان را بیافریند (و به زندگی جدید بازشان گرداند)؟! و برای آنان سرآمدی قطعی -که شکّی در آن نیست- قرار داده؛ امّا ظالمان، جز کفر و انکار را پذیرا نیستند![10]

3- آیا آنها نمی‌دانند خداوندی که آسمانها و زمین را آفریده و از آفرینش آنها ناتوان نشده است، می‌تواند مُردگان را زنده کند؟! آری او بر هر چیز تواناست![11]

4- آیا کسی که آسمانها و زمین را آفرید، نمی‌تواند همانند آنان [ انسانهای خاک شده‌] را بیافریند؟! آری (می‌تواند)، و او آفریدگار داناست![12]

5- بگو: «در زمین بگردید و بنگرید خداوند چگونه آفرینش را آغاز کرده است؟ سپس خداوند (به همین‌گونه) جهان آخرت را ایجاد می‌کند؛ یقیناً خدا بر هر چیز توانا است![13]

اين بخش از آيات به منكران امكان معاد، اين حقيقت را گوشزد مى‌كند كه آيا شما قدرت مطلقه خداوند را پذيرفته‌ايد يا نه؟ اگر نپذيرفته‌ايد نگاهى به جهان آفرينش بيفكنيد: آسمان‌ها و ستارگان ثابت و سيار، كهكشان‌ها، منظومه‌ها، و نگاهى به زمين‌ بيفكنيد، با آن همه شگفتى‌ها و عجايب، و با آن همه نظم و قانون كه بر سرتاسر آنها حكمفرماست؛آيا ممكن است اين همه نشانه‌هاى قدرت را مشاهده كنيد، و باز هم در قدرت مطلقه خداوند ترديد داشته باشيد؟!

و اگر ايمان به قدرت مطلقه او داريد چگونه در مسأله معاد و احياى مردگان شك و ترديد به خود راه مى‌دهيد، و آن را عجيب و شگفت‌انگيز و غير قابل قبول مى‌پنداريد؟![14]

آیات مربوط به مرگ و حيات مكرر در جهان گياهان

زنده شدن زمين‌هاى مرده را ديديد، رستاخيز همين‌گونه است؟!

1- و از آسمان، آبی پربرکت نازل کردیم، و بوسیله آن باغها و دانه‌هایی را که درو می‌کند رویاندیم، و نخلهای بلندقامت که میوه‌های متراکم دارند؛ همه اینها برای روزی‌بخشیدن به بندگان است و بوسیله باران سرزمین مرده را زنده کردیم؛ (آری) زنده‌شدن مُردگان نیز همین گونه است![15]

2- او زنده را از مرده بیرون می‌آورد، و مرده را از زنده، و زمین را پس از مردنش حیات می‌بخشد، و به همین گونه روز قیامت (از گورها) بیرون آورده می‌شوید![16]

همین مضمون در آیات: روم: 50،[17] حج: 5 و6،[18] فصلت: 39،[19] فاطر: 9،[20] اعراف: 57[21] نیز بیان گردیده است.

اين آيات با صراحت بازگو كننده اين حقيقت است كه خروج انسان‌ها در قيامت از همان اصولى مايه مى‌گيرد كه خروج گياهان و گل‌ها و دانه‌هاى غذايى و درختان با ميوه‌هاى رنگارنگشان، همان چيزى كه هر سال آن را با چشم خود تماشا مى‌كنيم، منتها چون به آن خو گرفته‌ايم، آن را مسأله ساده‌اى مى‌پنداريم، و چون رستاخيز انسان‌ها را با چشم نديده‌ايم گروهى آن را پيچيده و گاه محال مى‌پندارند در حالى كه قوانين حاكم بر هر دو يكى است.[22]

در حديثى از رسول خدا (ص)مى‌خوانيم كه يكى از يارانش عرض كرد: اى رسول خدا! «كَيْفَ يُحيِى اللَّهُ الْمَوْتى‌ وَ ما آيَةُ ذلِكَ فى خَلْقِهِ؟؛ خداوند چگونه مردگان را زنده مى‌كند و نشانه و نمونه آن در خلقش چيست؟»

پيامبر (ص) فرمود: «اما مَرَرْتَ بِوادِى اُهْلِكَ مُمْحِلًا ثُمَّ بِهِ يَهْتَزُّ خَضِراً؟؛ آيا از سرزمينى كه خشک و بایر شده باشد عبور نكرده‌اى، و سپس از آن عبور كنى در حالى كه از سبزى و خرمى تكان مى‌خورد»؟! گفت: آرى، اى رسول خدا!

فرمود: «فَكَذلِكَ يُحْيِى اللَّهُ الْمَوْتى‌ وَ تِلْكَ آيَتُهُ فى خَلْقِهِ‌؛ اين گونه خداوند مردگان را زنده مى‌كند، و اين است نشانه و نمونه آن در خلقش؟»[23]

نمونه‌هاى عينى و تاريخى معاد

علاوه بر آنچه در بحث‌هاى گذشته پيرامون دلائل امكان معاد گفته شد، قرآن مجيد به يك سلسله نمونه‌هاى عينى و تاريخى براى معاد در آيات مختلف اشاره كرده است كه همه آنها دقيقاً مصداق حيات بعد از مرگ است، و مخصوصاً روى آنها براى مسأله امكان معاد تكيه مى‌كند، آنها عبارتند از:

1- داستان حضرت عزير(ع)، پيامبرى كه يكصد سال مُرد و سپس زندگی دوباره يافت.[24]

2- داستان حضرت ابراهيم (ع) و زنده کردن پرندگان.[25]

3- داستان اصحاب كهف.[26]

4- ماجراى كشته شدن یک نفر از بنى‌اسرائيل و داستان گاو.[27]

نتیجه‌گیری

اعتقاد به زنده شدن استخوان‌های پوسیده در روز قیامت، یکی از اصول اساسی دین اسلام است؛ قرآن کریم و احادیث اهل بیت (ع) به وضوح این مسئله را بیان کرده‌اند؛ زنده کردن مجدد استخوان‌های پوسیده به دست خداوند همانقدر ممکن است که اولین بار آنها آفریده شدند و این نشان از قدرت مطلق خداوند دارد؛ که در آیات فراوانی به  این موضوع پرداخته شده است.

 

---

[1] پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، ج ،5  ص 118 تا 144  

[2] يس/ 78 و 79 «وَ ضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِىْ الْعِظامَ وَ هِىَ رَميمٌ قُلْ يُحييْها الَّذى انْشَأَها اوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليمٌ»

[3] تفسير العيّاشي، العياشي، محمد بن مسعود، ج 2، ص 296  - بحارالأنوار، العلامة المجلسی، ج7، ص42    

[4] ق/ 15 «أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ ۚ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ»

[5] روم/ 27 «وَ هُوَ الَّذى يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ وَ هُوَ اهْوَنُ عَلَيْهِ»

[6] عنکبوت/ 19 «اوَلَمْ يَرَوا كَيْفَ يُبْدِى‌ءُ اللَّهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعيدُهُ انَّ ذلكَ عَلَى اللَّه يَسيرٌ»

[7] اعراف/ 29 «كَما بَدَأَكُمْ تَعُوْدُوْنَ»

[8] پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، ج5 ، ص 124  

[9] غافر/ 57 «لَخَلْقُ السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ اكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النّاسِ وَلكِنَّ اكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُوْنَ»

[10] اسراء/ 99 «اوَلَمْ يَرَوا انَّ اللَّهَ الَّذى‌ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ قادِرٌ عَلَى‌ انْ يَخْلُقَ‌ مِثْلَهُمْ وَ جَعَلَ لَهُمْ اجَلًا لا رَيْبَ فيه فَابَى الظّالِمُونَ الّا كُفُوراً»

[11] احقاف/ 33 «اوَلَمْ يَرَوا انَّ اللَّهَ الَّذى‌ خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْىَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلَى‌ انْ يُحْيِىَ الْمَوْتى‌ بَلى‌ انَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٌ»

[12] یس/ 81 «اوَلَيْسَ الَّذى خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْارْضَ بِقادِرٍ عَلَى‌ انْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى‌ وَ هُوَ الْخَلّاقُ الْعَليمُ»

[13] عنکبوت/ 20 «قُلْ سِيْرُوا فِى الْأَرضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِى‌ءُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ انَّ اللَّه عَلَى‌ كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٌ»

[14] پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، ج5 ، ص 133  

[15] ق/ 9- 11 «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكاً فَانْبَتْنا بهِ جَنّاتٍ وَ حَبَّ الْحَصيدِ* وَ النَّخْلَ باسِقاتٍ لَها طَلْعٌ نَضيدٌ* رِزْقاً لِلْعِبادِ وَ احْيَيْنا بِهِ بَلْدَةً مَيْتاً كَذلِكَ الْخُرُوجُ»

[16] روم/ 19 «يُخْرِجُ الْحَىَّ مِنَ الْمَيّتِ وَ يُخْرِجُ المَيِّتَ مِنَ الْحَىِّ وَ يُحْيِى الْارْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ كَذلِكَ تُخْرَجُوْنَ»

[17]  «فَانْظُرْ الى‌ آثارِ رَحْمَةِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِى الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها انَّ ذلِكَ لَمُحْيِى الْمَوْتى‌ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٌ»

[18] «وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَاذا انْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ انْبَتَتْ مِنْ كلِّ زَوْجٍ بَهيجٍ- ذلِكَ بِانَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ انَّهُ يُحْيِى الْمَوْتى‌ وَ انَّهُ عَلَى‌ كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٌ»

[19]  «وَ مِنْ آياتِهِ انَّكَ نَرَى اْلَارْضَ خاشِعَةً فَاذا انْزَلْنا عَلَيْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ انَّ الَّذى احْياها لَمُحْيِى الْمَوْتى‌ انَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٍ»

[20] «وَ اللَّه الَّذى ارْسَلَ الرِّياحَ فُتُثيرُ سَحاباً فَسُقْناهُ الى‌ بَلَدٍ مَيِّتٍ فَاحْيَيْنا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها كَذلِكَ النُّشُورُ»

[21] «وَ هُوَ الَّذى يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَىْ رَحْمَتِهِ حَتّى‌ اذا اقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيّتٍ فَانْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَاخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى‌ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ»

[22] پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، ج5 ، ص 137-144  

[23] تفسير الزمخشري، الزمخشري، ج 3، ص 602  

[24] بقره/ ۲۵۹ «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ ۖ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»

[25] بقره/ ۲۶۰ «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ »

[26] کهف/۹-۲۲ «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا * إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا * فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا ......وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا»

[27] بقره/ ۷۲ و 73 «وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ * فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»