اگر خداوند بخشنده و مهربان است، چرا جهنم را آفریده است؟

[تقوی 1]

اگر خداوند بخشنده و مهربان است، چرا جهنم را آفریده است؟

 

پاسخ اجمالی:

جهنم مظهر عدالت الهی است، نه نشانه بی‌مهری؛ همان‌طور که خداوند رحمان و رحیم است، عادل نیز هست؛ و عدالت اقتضا می‌کند که نیکی و بدی یکسان پاداش نگیرند؛ انسان با اختیار خویش مسیر خود را برمی‌گزیند، و جهنم نتیجه انتخاب کسانی است که آگاهانه راه ظلم، فساد و گناه را برگزیده‌اند. پس وجود جهنم نه با بخشندگی خدا منافات دارد، بلکه جلوه‌ای از حکمت و عدل اوست.

پاسخ تفصیلی:

فهمیدن علت وجود جهنم نیازمند بررسی عمیق‌تری از مفاهیم دینی و فلسفی است؛ جهنم در ادیان آسمانی مکانی است که به دلیل اعمال نادرست و گناهان انسان‌ها پدید آمده و به عنوان تجلی عدالت الهی شناخته می‌شود؛ در ادامه، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین(ع)، به ابعاد بیشتری از این سوال می‌پردازیم و با بیان نکاتی به این پرسش پاسخ خواهیم داد:

آزادی اراده و اختیار: انسان‌ها موجوداتی دارای اراده و آزادی هستند و این آزادی در انتخاب راه صحیح یا غلط به آن‌ها عطا شده است؛ قرآن کریم در سوره مبارکه کهف می‌فرماید: «و بگو: دین حق همان است که از جانب پروردگار شما آمد، پس هر که می‌خواهد ایمان آرد و هر که می‌خواهد کافر شود».[1] این آیه بیانگر این است که خداوند به انسان‌ها آزادی داده تا خودشان راه ایمان یا کفر را انتخاب کنند و با توجه به اینکه شخص با اراده خود کاری را انجام داده است لذا معاد جاییست که به عمل شخص پاداش یا عقاب تعلق خواهد گرفت.

وجود نازنین مولای متقیان، أمیرالمؤمنین علی (ع) نیز در رابطه با آزادی و اختیار انسان ها برای انجام کارها چنین فرموده اند: اگر چنین بود (انسان از خود اختیاری نداشت)، هر آینه ثواب و عقاب، امر و نهی و تنبیه باطل بود و وعده و وعید بی اساس، و بدکار را نکوهش و نیکوکار را ستایشی نبود.[2]

عدالت الهی و مکافات عمل: یکی از اصول اساسی دین اسلام، عدالت الهی است؛ خداوند در قرآن کریم بارها به این اصل اشاره کرده و تأکید می‌کند که هر فردی بر اساس اعمال خود پاداش یا عقوبت دریافت می‌کند؛ در سوره مبارکه زلزال آمده است: «پس هر کس به قدر ذره‌ای کار نیک کرده باشد (پاداش) آن را خواهد دید، و هر کس به قدر ذره‌ای کار زشتی مرتکب شده آن هم به کیفرش خواهد رسید».[3]

همچنین روایتی از امام سجاد(ع) اینگونه نقل شده است: ای فرزند آدم! بدان که مراحل بعد و [فشارهای] قیامت بالاتر، هولناکتر و دل‌آزارتر است؛ روزی است که مردم همه گرد آیند و روز حضور [یا دیدار جزای اعمال] است، خدا اوّلین و آخرین را گرد می‌آورد، در «صور» دمیده شود، و قبرها زیر و رو می‌گردد، آن روز نزدیک است؛ روزی است که دل‌ها [از وحشت] به گلوگاه می‌آید، و نفس در سینه‌ها حبس می‌شود، روزی است که از لغزشی نمی‌گذرند، «فدیه» و بدلی نمی‌ستانند، از هیچ کس عذری نمی‌پذیرند، کسی را رخصت توبه نمی‌دهند، هیچ چیز جز پاداش نیکی و کیفر گناه در کار نمی‌باشد، هرکه در این دنیا ذرّه‌ای کار خیر کرده آن را می‌یابد، و هرکه ذرّه‌ای کار شرّ کرده آن را می‌بیند.[4]

این آیات و روایات نشان می‌دهند که هیچ عمل خیری بدون پاداش و هیچ عمل شری بدون عقوبت نمی‌ماند و باور به معاد همان مکان اعطاء پاداش و عقاب می باشد و با مهربانی و بخشندگی خداوند متعال نیز منافاتی ندارد.

رحمت و حکمت الهی: خداوند در قرآن کریم به عنوان "رحمان" و "رحیم" معرفی شده، اما این رحمت و محبت الهی با عدالت و حکمت نیز همراه است؛ در سوره مبارکه بقره آمده است: «خدا هیچ کس را جز به اندازه توانایی اش تکلیف نمی کند؛ هر کس عمل شایسته ای انجام داده، به سود اوست، و هر کس مرتکب کار زشتی شده، به زیان اوست».[5]

ذیل همین آیه شریفه، روایتی از وجود نازنین اما صادق(ع) اینگونه نقل شده است: بندگان به چیزی که کمتر از توانایی ایشان است مأمور شده‌اند؛ و هر چیزی که مردم به انجام آن مأمور شده‌اند توانایی انجام آن را دارند و آنچه توانایی آن را ندارند از [عهده‌ی] ایشان برداشته شده است ولیکن در این مردم [که سرکشی می‌کنند] هیچ خوبی‌ای نیست.[6]

این آیه شریفه و روایت امام صادق(ع) بیانگر این هستند که خداوند هیچ کس را بیش از توانش مکلف نمی‌کند و هر مجازاتی نیز بر اساس عدالت و توان فرد تعیین می‌شود.

تنبیه انسان های گناه کار: جهنم به عنوان مکانی برای تنبیه انسان‌های گناهکار مطرح است؛ در سوره مبارکه سجده آمده است: «و اگر می خواستیم، هدایت هرکسی را [از روی اجبار] به او عطا می کردیم، [اما همه را آزاد و مختار آفریدیم تا راه هدایت یا گمراهی را خود انتخاب کنند] ولی فرمان من بر عذاب لازم و حتم شده است که بی تردید دوزخ را از همه جنّیان و آدمیان [که آیات من را تکذیب کردند] پر خواهم کرد».[7]

وجود نازنین امام صادق (ع) نیز در پاسخ شخصی که از ایشان سوال کرده بود آیا خدا انسان ها را مجبور به کارهای نیک و بد می کند؟ اینچنین فرمودند: خداوند عادل‌تر از آن است که بنده‌ای را بر کاری مجبور سازد آن گاه او را عقوبت دهد.[8]

این آیه و روایت امام صادق (ع) نشان دهنده این هستند که خداوند به انسان‌ها فرصت توبه و بازگشت به راه درست را می‌دهد و جهنم مکانی است برای افرادی که از این فرصت استفاده نکردند و به سوی خداوند بازنگشتند.

نتیجه‌گیری: جهنم نه تنها به عنوان مکانی برای مجازات بلکه به عنوان تجلی عدالت، رحمت و حکمت الهی نیز مطرح می‌شود؛ وجود جهنم نشان‌دهنده اهمیت انتخاب‌های انسان در زندگی دنیوی و تاثیر آن‌ها بر زندگی اخروی است؛ خداوند بزرگ و مهربان است، اما در عین حال عادل و حکیم نیز می باشد و برای حفظ نظم و عدالت در جهان، قوانینی را وضع کرده است؛ به این ترتیب، جهنم مکانی است برای مجازات گناهان و اعمال نادرست گنهکاران، تا عدالت الهی به نحو کامل محقق گردد.

 

---

[1] کهف/ 29  «وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ» 

[2] التوحید، الشیخ الصدوق، ص380    

[3] زلزال/ 7 – 8 «فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ - وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» 

[4] الکافی، الشیخ الکلینی، ج8، ص73    

[5] بقرة/ 286  «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ» 

[6] التوحید، الشیخ الصدوق، ص 347    -   بحارالأنوار، العلامة المجلسی، ج5، ص36    

[7] سجدة/ 13  «وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَٰكِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ» 

[8] التوحید، الشیخ الصدوق، ج1، ص361