آیا معاد جسمانی است یا روحانی؟

[تقوی 1]

آیا معاد جسمانی است یا روحانی؟

 

پاسخ اجمالی:

بر اساس آموزه‌های قرآنی و باور علمای بزرگ اسلام، معاد دارای دو بُعد جسمانی و روحانی است؛ یعنی در قیامت، روح و بدن انسان هر دو باز می‌گردند و با هم متحد می‌شوند؛ دلیل این باور، آیات متعدد قرآن و تصریح عالمان دین از جمله متکلمان، فلاسفه و عرفای اسلامی است که معاد را نه صرفاً روحانی و نه صرفاً جسمانی، بلکه ترکیبی از هر دو می‌دانند؛ این دیدگاه، از ضروریات دین اسلام و مورد اتفاق بسیاری از اندیشمندان مسلمان است.

پاسخ تقصیلی:

مسئله معاد از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین مباحث در فلسفه، الهیات و عرفان اسلامی به‌شمار می‌آید؛ درباره کیفیت و حقیقت حیات پس از مرگ، چهار دیدگاه اصلی مطرح است:

نخست، دیدگاهی که معاد را صرفاً روحانی می‌داند؛ در این نظریه، انسان پس از مرگ برای همیشه از بدن جدا می‌شود، جسم مادی فرو می‌پاشد و حیات جاویدان اخروی تنها متعلق به روح است.

دوم، نظریه‌ای که معاد را مرکب از روح و جسم می‌داند؛ در این رویکرد، هر دو بُعد روحانی و جسمانی بازمی‌گردند و روح بار دیگر با همین بدن مادی متحد می‌شود.

سوم، دیدگاهی که صرفاً بُعد جسمانی را واقعی می‌داند؛ طبق این نظر، روح چیزی جز آثار و ویژگی‌های جسم نیست، و تنها بدن در حیات پس از مرگ نقش دارد.

و چهارم، نظریه‌ای که معاد را روحانی با جسم لطیف می‌شمارد؛ بر اساس این دیدگاه، روح و جسم هر دو بازمی‌گردند، اما جسمی که از مادهٔ دنیوی فراتر بوده و عصاره‌ای لطیف از آن محسوب می‌شود.

هر یک از این دیدگاه‌ها طرفداران خاص خود را دارند، اما آنچه به روشنی از آیات متعدد قرآن کریم برداشت می‌شود، تأکید بر بازگشت روح و جسم باهم، آن‌هم با همین بدن مادی دنیوی است؛ از آن‌جا که بازگشت روح نزد بیشتر اندیشمندان امری پذیرفته‌شده محسوب می‌شود، تعبیر «معاد جسمانی» رایج شده، در حالی که مقصود دقیق‌تر، «معاد روحانی و جسمانی» است.[1]

فیلسوف نامدار، ملاصدرا، در کتاب «أسفار» چنین بیان می‌دارد که بسیاری از بزرگان حکمت، مشایخ عرفان و گروهی از متکلمان، از جمله غزالی، کعبی، حلیمی، راغب اصفهانی، و نیز جمعی از علمای امامیه مانند شیخ مفید، شیخ طوسی، سید مرتضی، علامه حلی و محقق طوسی، همگی به معاد جسمانی و روحانی باور داشتند[2]؛ از نگاه ملاصدرا، حقیقت نیز در همین قول نهفته است.[3]

تفتازانی، فقیه، ادیب، متکلم و منطق‌دان برجسته قرن هشتم هجری، در مسئله معاد چنین اظهار نظر کرده است: بسیاری از علمای اسلام، از جمله امام غزالی، کعبی، حلیمی، راغب اصفهانی و قاضی ابوزید دَبوسی، بر این باورند که معاد دارای هر دو بُعد روحانی و جسمانی است.[4]

از منظر قرآن کریم، معاد دارای هر دو بُعد جسمانی و روحانی می باشد؛ آیات بسیاری گواه آن‌اند که در روز قیامت، نه‌تنها روح انسان به زندگی بازمی‌گردد، بلکه بدن‌های مادی نیز دوباره احیا شده و پذیرای ارواح خواهند شد[5]؛ این باور یکی از اصول بنیادین اسلام شمرده می‌شود و در جای‌جای قرآن به صورت مستقیم یا تلویحی بدان اشاره شده است.

قرآن در برابر شبهه‌ها و انکارهای مطرح‌شده درباره زنده شدن پس از مرگ، با مثال‌هایی همچون زنده شدن استخوان‌های پوسیده[6]، خروج انسان‌ها از قبور[7]، و تشبیه بازگشت انسان به حیات مجدد با احیای زمین خشک و مرده[8]، به روشنی امکان وقوع معاد جسمانی را اثبات می‌کند؛ افزون بر این، توصیف نعمت‌های مادی بهشت[9] و اشارات صریح به مجازات‌های جسمانی جهنم[10]، همگی گویای حضور بدن در آخرت‌اند.

از منظر قرآنی، اعضای جسمانی انسان، مانند چشم و گوش و دست و پا، در قیامت گواهی خواهند داد[11]، که این نیز نشانه‌ای روشن از بازگشت بدن در حیات اخروی است؛ همچنین، قرآن نمونه‌هایی از معاد را در همین جهان نیز بازگو کرده است؛ از جمله داستان احیای پرندگان توسط حضرت ابراهیم (ع) [12]، زنده شدن عزیر یا ارمیا پس از مرگ[13]، بازگشت اصحاب کهف به زندگی[14]، و احیای مردگان از بنی‌اسرائیل[15]؛این نمونه‌ها، نه‌تنها به تقویت باور معاد جسمانی می‌پردازند، بلکه آن را به‌عنوان تجربه‌ای قابل‌فهم و آشنا برای انسان به تصویر می‌کشند.

در مجموع، پیام روشن قرآن این است که انسان در آخرت با روح و بدن خویش حاضر می‌شود؛ و این بدن نه نماد ظاهری بلکه ابزاری برای ادراک، لذت، مجازات و شهادت است؛ بنابراین، باور به معاد جسمانی و روحانی، ریشه‌ای عمیق در متن وحی دارد و بخش مهمی از فهم جامع و یکپارچه حیات پس از مرگ در جهان‌بینی اسلامی به‌شمار می‌رود.

 

---

[1] پيام قرآن، مكارم شيرازى، ناصر، ج 5، ص 244  - معاد از ديدگاه قرآن و روايات، جمعی از نویسندگان، ص88    

[2] الحكمة المتعالية في الأسفار العقلية الأربعة، الملا صدرا، ج9، ص165    

[3] همان، ص166    

[4] شرح المقاصد، التفتازانی، سعد الدین، ج5، ص90    

[5] كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد قسم الالهيات، العلامة الحلي، تقرير الشيخ جعفر السبحاني، ج 1، ص 258  

[6] یس/ 78-79 «وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ * قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ»،  قیامت /3-4«أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظَامَهُ * بَلَى قَادِرِينَ عَلَى أَنْ نُسَوِّيَ بَنَانَهُ» و  مؤمنون/ 35-36 «أَيَعِدُكُمْ أَنَّكُمْ إِذَا مِتُّمْ وَكُنْتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا أَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ * هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ»

[7] حج /7 «وَأَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لَا رَيْبَ فِيهَا وَأَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ» و یس / 51-52«وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذَا هُمْ مِنَ الْأَجْدَاثِ إِلَى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ * قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ»

[8] فاطر/9 «وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ»  

[9] الرحمن / 46-76«وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ * فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * ذَوَاتَا أَفْنَانٍ * فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * فِيهِمَا عَيْنَانِ تَجْرِيَانِ * فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * فِيهِمَا مِنْ كُلِّ فَاكِهَةٍ زَوْجَانِ* فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * مُتَّكِئِينَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَجَنَى الْجَنَّتَيْنِ دَانٍ * فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * فِيهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ ...» و غاشیه / 8-16«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاعِمَةٌ * لِسَعْيِهَا رَاضِيَةٌ * فِي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ * لَا تَسْمَعُ فِيهَا لَاغِيَةً * فِيهَا عَيْنٌ جَارِيَةٌ * فِيهَا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَأَكْوَابٌ مَوْضُوعَةٌ * وَنَمَارِقُ مَصْفُوفَةٌ * وَزَرَابِيُّ مَبْثُوثَةٌ»

[10] واقعه/ 41-44 «وَأَصْحَابُ الشِّمَالِ مَا أَصْحَابُ الشِّمَالِ * فِي سَمُومٍ وَحَمِيمٍ * وَظِلٍّ مِنْ يَحْمُومٍ * لَا بَارِدٍ وَلَا كَرِيمٍ»  توبه /35«يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا فِي نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ ۖ هَٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ»  غاشیه/4-7 «تَصْلَى نَارًا حَامِيَةً * تُسْقَى مِنْ عَيْنٍ آنِيَةٍ * لَيْسَ لَهُمْ طَعَامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِيعٍ * لَا يُسْمِنُ وَلَا يُغْنِي مِنْ جُوعٍ»  دخان /43-46«إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّومِ * طَعَامُ الْأَثِيمِ * كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ * كَغَلْيِ الْحَمِيمِ»

[11] یس/65 «الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَا أَيْدِيهِمْ وَتَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»  فصلت /20-21«حَتَّى إِذَا مَا جَاءُوهَا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَأَبْصَارُهُمْ وَجُلُودُهُمْ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ * وَقَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنَا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» و عبس / 38-41«وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ مُسْفِرَةٌ * ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ * وَوُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ عَلَيْهَا غَبَرَةٌ * تَرْهَقُهَا قَتَرَةٌ»

[12]  بقره/ ۲۶۰ «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِي الْمَوْتَى قَالَ أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَى وَلَكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي قَالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَى كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ »

[13] بقره/ ۲۵۹ «أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ ۖ قَالَ كَمْ لَبِثْتَ قَالَ لَبِثْتُ يَوْمًا أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ ۖ قَالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عَامٍ فَانْظُرْ إِلَىٰ طَعَامِكَ وَشَرَابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَانْظُرْ إِلَىٰ حِمَارِكَ وَلِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ ۖ وَانْظُرْ إِلَى الْعِظَامِ كَيْفَ نُنْشِزُهَا ثُمَّ نَكْسُوهَا لَحْمًا ۚ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قَالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»

[14] کهف/۹-۲۲ «أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا * إِذْ أَوَى الْفِتْيَةُ إِلَى الْكَهْفِ فَقَالُوا رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً وَهَيِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا * فَضَرَبْنَا عَلَى آذَانِهِمْ فِي الْكَهْفِ سِنِينَ عَدَدًا ......وَكَذَلِكَ أَعْثَرْنَا عَلَيْهِمْ لِيَعْلَمُوا أَنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَأَنَّ السَّاعَةَ لَا رَيْبَ فِيهَا»

[15] بقره/ ۷۲ و 73 «وَإِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادَّارَأْتُمْ فِيهَا وَاللَّهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ * فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذَلِكَ يُحْيِي اللَّهُ الْمَوْتَى وَيُرِيكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ»