آیا در آخرت فرصت توبه و بازگشت وجود دارد؟

[تقوی 1]

آیا در آخرت فرصت توبه و بازگشت وجود دارد؟

 

توبه و بازگشت به سوی خداوند یکی از زیباترین و عمیق‌ترین مفاهیم در دین اسلام است؛ این مفهوم در قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم السلام) با تاکید فراوان بیان شده است؛ توبه ترک گناهان کنونى و عزم بر ترک آنها در آینده و تلافى و تدارک کوتاهی های صورت گرفته، در گذشته است؛[1] که نشان دهنده تصمیم قاطع برای بازگشت به مسیر الهی و اصلاح رفتارهای اشتباه می‌باشد.

واژه توبه و مشتقات آن ۸۷ بار در قرآن کریم به کار رفته‌اند.[2] در بسیاری از آیات قرآن خداوند انسانها را دعوت به توبه در این دنیا می کند،[3] مانند:

«قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»[4]

بگو: ای بندگان من که بر خود ستم کرده‌اید، از رحمت خداوند ناامید نشوید، همانا خداوند همه گناهان را می‌بخشد، که او بخشنده و مهربان است. این آیه نشان‌دهنده رحمت گسترده خداوند و دعوت به توبه است.

در سوره تحریم نیز خداوند می فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسَىٰ رَبُّکُمْ أَن یُکَفِّرَ عَنكُمْ سَیِّئَاتِکُمْ وَیُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ»[5]

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، توبه کنید به سوی خدا با توبه‌ای خالصانه، شاید پروردگارتان گناهانتان را بپوشاند و شما را به بهشت‌هایی وارد کند که در آنها رودهایی جاری است.

در روایات نیز به اهمیت توبه و بازگشت به سوی خداوند در دنیا اشاره شده است؛[6] پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: هر فرد اگر یک سال پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه‌اش را می‌پذیرد؛ سپس فرمودند که یک سال زمان زیادی است؛ اگر کسی یک ماه پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه‌اش را می‌پذیرد؛ سپس افزودند که یک ماه نیز زیاد است؛ اگر کسی یک هفته پیش از مرگش توبه کند، توبه‌اش مورد قبول خداوند قرار می‌گیرد؛ سپس افزودند که یک هفته نیز زیاد است؛ اگر کسی یک روز پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه‌اش را پذیرا می‌شود؛ سپس فرمودند که یک روز نیز زیاد است؛ اگر کسی یک ساعت پیش از مرگش توبه کند، خداوند توبه‌اش را می‌پذیرد؛ سپس افزودند که حتی یک ساعت نیز زیاد است؛ اگر کسی پیش از اینکه جانش به گلو برسد (یعنی در آخرین لحظات زندگی و در حالی که هنوز اختیار دارد) توبه کند، خداوند توبه او را می‌پذیرد.[7]

این روایت تأکید می‌کند که توبه در هر لحظه از زندگی دنیوی انجام شود، تاثیر خواهد داشت مگر پس از مرگ.

در روایت دیگری امام صادق (علیه السلام) فرمودند: در مکالمه ای که میان حضرت آدم(علیه السلام) و خداوند متعال صورت گرفت، خداوند متعال به ایشان فرمود: برای آنان (ذریه آدم) فرصت توبه را باز گذاشتم تا زمانی که نفس به انتهاء برسد.[8]

این روایت نیز نشان‌دهنده رحمت و بخشش خداوند برای کسانی است که با توبه خالصانه به سوی او بازمی‌گردند اما خاصیت توبه را تا قبل از مرگ معرفی می نمایند.

اما در خصوص توبه بعد از مرگ، خداوند متعال در بعضی از آیات قرآن تصریح می کند که بعد از مرگ توبه ثمری ندارد:

«وَلَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئَاتِ حَتَّىٰ إِذَا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ إِنِّی تُبْتُ الآنَ وَلَا الَّذِینَ یَمُوتُونَ وَهُمْ کُفَّارٌ أُوْلَٰئِکَ أَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابًا أَلِیمًا»[9]

«برای کسانی که بدی‌ها می‌کنند، تا زمانی که مرگ یکی از آنان فرا رسد و بگوید «اکنون توبه کردم»، و نه برای کسانی که کافر می‌میرند، توبه‌ای وجود ندارد. برای آنان عذابی دردناک مهیا کرده‌ایم».

در این آیه به صراحت بیان شده که توبه باید قبل از مرگ صورت گیرد و پس از مرگ فرصتی برای توبه وجود ندارد.

در سوره مبارکه مؤمنون آمده است: «حَتَّىٰ إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ لَعَلِّی أَعْمَلُ صَالِحًا فِیمَا تَرَکْتُ ۚ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَىٰ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»[10]

تا هنگامی که یکی از آنان را مرگ فرا رسد، می‌گوید: پروردگارا، مرا بازگردانید، تا شاید در آنچه ترک کردم عمل صالحی انجام دهم؛ هرگز، این تنها سخنی است که او می‌گوید، و پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.

این آیه شریفه نیز نشان می‌دهد که پس از مرگ، زمانی برای توبه و انجام اعمال صالح وجود ندارد و فرصتی برای بازگشت به دنیا نخواهد بود.

همچنین در روایتی[11] از وجود نازنین امام رضا(علیه السلام) چنین آمده است: ابراهیم بن محمد همدانی گوید:گفتم به امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام): به چه علتی خداوند عز و جل فرعون را غرق کرد در حالی که او به خدا ایمان آورده بود و به توحید او اقرار کرده بود؟ امام فرمود: زیرا او در لحظه‌ای که قهر و عذاب را دید ایمان آورد و ایمان آوردن در لحظه عذاب مورد قبول نیست؛ این حکم خداوند تعالی در گذشته و حال است؛ خداوند در قرآن فرموده است: پس وقتی عذاب ما را دیدند گفتند به خداوند یکتا ایمان آورده‌ایم و به آنچه شریک او بودیم کافر شدیم، اما ایمانشان در لحظه دیدن عذاب ما فایده‌ای نداشت. [12] همچنین خداوند عز و جل فرموده است: روزی که برخی از نشانه های پروردگارت به ظهور آید، ایمان آوردن کسی که پیش از این ایمان نیاورده یا در حال ایمانش عمل شایسته ای انجام نداده سودی نخواهد داشت. [13]

نتیجه گیری:

از مطالعه و بررسی آیات قرآن کریم و روایات اهل‌بیت (علیهم السلام) چنین بر می‌آید که توبه و بازگشت به سوی خداوند باید در همین زندگی دنیوی انجام شود و پس از مرگ فرصتی برای توبه و اصلاح رفتارهای اشتباه وجود ندارد؛ این مسئله به ما یادآوری می‌کند که باید همیشه به فکر اصلاح خود و جلب رضایت الهی باشیم و از هر فرصتی برای توبه و بازگشت به سوی خداوند استفاده کنیم؛ توبه خالصانه نه تنها موجب بخشش گناهان گذشته می‌شود، بلکه سبب می‌شود که بنده نزد خداوند عزیز و مورد محبت قرار گیرد؛ امید است که با استفاده از آموزه‌های دینی و با تکیه بر رحمت و مغفرت الهی، همواره در مسیر صحیح الهی قدم برداریم و از فرصت‌های ارزشمند زندگی بهره‌مند شویم.

 

 

---

[1] جامع السعادات: النراقي، المولى محمد مهدي، جلد: 3، صفحه: 50.  https://lib.eshia.ir/71832/3/50

[2] المعجم الاحصائی: محمود روحانی، ج۱، ص۳۸۹.      https://B2n.ir/p47320

[3]  هود: 3 / آل عمران: 135 / نساء: 110 / مائده: 9 / نور: ۳۱ / نساء: ۱۷-۱۸ / بقره:۱۶۰ / فرقان: ۷۰ / آل عمران: ۸۹ و......

[4] زمر: 53   

[5] تحریم: 8          

[6] الکافی: الشیخ الکلینی، ج:4 ص: 226 کتاب ایمان و کفر باب توبه  https://lib.eshia.ir/27311/4/226 

[7] مستدرک الوسائل: المحدث النوری، ج12، ص145    https://B2n.ir/b03265

[8] الکافی: الشیخ الکلینی، ج4، ص241    https://B2n.ir/g19305

[9] نساء: 18

[10] مؤمنون: 99 – 100

[11] وسائل الشیعة، الشیخ حر العاملی، ج11، ص372    https://B2n.ir/d77299 

[12] غافر: 84-85 «فَلَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا قَالُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَحْدَهُ وَكَفَرْنَا بِمَا كُنَّا بِهِ مُشْرِكِينَ* فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمَانُهُمْ لَمَّا رَأَوْا بَأْسَنَا ۖ سُنَّتَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبَادِهِ ۖ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْكَافِرُونَ»

[13] أنعام: 158 «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلَائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ ۗ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنْفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمَانِهَا خَيْرًا ۗ قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ»