دیدگاه اهل بیت (علیهم‌السلام) درباره معاد چیست؟

تقوی · 21 اسفند 1403

دیدگاه اهل بیت (ع) درباره معاد چیست؟

پاسخ اجمالی:

اهل بیت (ع)، معاد را یکی از ارکان بنیادین ایمان می‌دانند و با تأکید بر یاد مرگ، سفر آخرت، اهمیت اعمال صالح، شفاعت مؤمنان، و توصیف احوال قیامت، انسان را به آمادگی برای آن روز بزرگ فرا می‌خوانند؛ آنان معاد را نه پایان، بلکه آغاز سفر به سوی لقاء الهی معرفی کرده‌اند و ایمان به آن را مایه‌ی آرامش، امید و انگیزه‌ی عمل صالح شمرده‌اند.

پاسخ تفصیلی:

معاد یکی از اصول بنیادین اعتقادات اسلامی است که همواره از سوی اهل‌بیت (ع) مورد تأکید و توجه ویژه قرار گرفته است؛ ایشان با بیان احادیث و روایات متعدد، اهمیت و ضرورت این اصل اعتقادی را به شیعیان خود یادآوری کرده‌اند؛ در این مجال، به برخی از این روایات که در موضوعات گوناگون مطرح شده‌اند، اشاره خواهد شد.

اهمیت یاد مرگ و آمادگی برای معاد:

اهل بیت (ع) همواره بر اهمیت یاد مرگ و آمادگی برای قیامت تأکید کرده‌اند؛ امام علی (ع) می‌فرمایند: «برحذر باش! هیچ‌چیز تو را از عمل برای آخرت باز ندارد، زیرا فرصت اندک است.» [1]همچنین رسول خدا (ص) فرموده‌اند: «کسی که در شبانه‌روز بیست بار به یاد مرگ بیفتد، با شهدای اُحد محشور خواهد شد.» [2]

در حالات امام حسن (ع) آمده است که هرگاه مرگ را یاد می‌کرد، اشک می‌ریخت؛ و چون به یاد قبر و قیامت و عبور از صراط می‌افتاد، گریه می‌کرد؛ هنگام یادآوری حضور در محشر و ایستادن در برابر خداوند، از شدت تأثر فریاد می‌زد و بی‌هوش بر زمین می‌افتاد. [3]

امام سجاد (ع) نیز در دعای پرمعنایی عرض می‌کنند: «خدایا! ما را از فریب دنیا محفوظ دار، از شرّ آن در امان بدار، و مرگ را همواره در برابر چشممان قرار بده، تا هیچ روزی از یاد آن غافل نباشیم.»[4] این آموزه‌ها به ما یادآور می‌شوند که یاد مرگ نه‌تنها مایه‌ی بیداری دل، بلکه محرّکی برای عمل صالح و آمادگی برای روز حساب است.

حیات پس از مرگ به عنوان سفر به سوی خداوند:

از نگاه اهل‌بیت (ع)، مرگ پایان نیست، بلکه آغازی است برای سفری به سوی خداوند؛ امیرالمؤمنین (ع) در توصیف این سفر می‌فرمایند: «مقصد، قیامت است که پیش روی شماست و [کاروان‌دارِ] آن از پشت سر شما را می‌راند؛ سبک‌بار شوید تا زودتر برسید؛ همانا کسانی که پیش‌تر رفته‌اند، چشم‌انتظار رسیدن شما هستند.» [5]

در موقعیتی دیگر، آن حضرت به جماعتی که یکی از دوستانشان فوت کرده بود، چنین تسلیت گفتند: «این واقعه نه با شما آغاز شده و نه به شما ختم خواهد شد؛ همان‌طور که او در زمان حیات برای سفر می‌رفت، اکنون نیز تصور کنید به سفری دیگر رفته است؛ اگر بازگشت، که بازگشته؛ و اگر نه، شما به سوی او خواهید رفت.» [6]

امام صادق (ع) نیز در بیان زیبایی، مرگ را چنین توصیف می‌کنند: «زادوُ توشه‌ات را فراوان بردار، زیرا این سفر، بسیار طولانی است.» [7]

این نگاه اهل‌بیت، به مؤمنان آرامش می‌بخشد و آنان را ترغیب می‌کند تا با امید و آمادگی، مرگ را نه نقطه‌ی پایان، بلکه آغاز راهی به سوی رحمت بی‌پایان الهی بدانند.

اهمیت صدقه و کارهای نیک بعد از مرگ:

اهل‌بیت (ع) همواره انسان‌ها را به انجام کارهای نیک، به‌ویژه صدقه، توصیه کرده‌اند؛ پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «آگاه باشید! هر کس صدقه دهد، به‌ازای هر درهمی که انفاق کرده، به اندازه کوه اُحد از نعمت‌های بهشتی پاداش خواهد گرفت»[8]

امام صادق (ع)نیز درباره‌ی آثار اعمال نیک پس از مرگ فرمودند: «با مرگ انسان، پرونده‌ی اعمالش بسته می‌شود و دیگر اجر و پاداشی به او نمی‌رسد مگر از سه راه: صدقه‌ی جاریه‌ای که از خود به‌جا گذاشته و همچنان جاری است؛ سنت خوب و هدایتگری که پایه‌گذاری کرده و پس از او به آن عمل می‌شود؛ و فرزند صالحی که برایش دعا کند»[9]

این دیدگاه نشان می‌دهد که آثار برخی اعمال نیک حتی پس از مرگ نیز باقی می‌ماند، و می‌تواند مسیر انسان را در آخرت روشن‌تر و پربارتر سازد؛ از این‌رو، سرمایه‌گذاری در کارهایی ماندگار همچون آموزش خیر، وقف، و تربیت نسل صالح، از بهترین توشه‌ها برای سفر ابدی است

پاداش عمل صالح در عالم آخرت:

اهل‌بیت (ع) همواره بر این نکته تأکید داشته‌اند که پاداش اعمال نیک انسان، در عالم آخرت داده خواهد شد؛ در همین راستا، پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «جبرئیل از سوی پروردگار پیام آورد و گفت: ای محمد! پروردگارت سلام می‌رساند و می‌فرماید: به مؤمنانی که اعمال نیک انجام می‌دهند و به تو و اهل‌بیتت ایمان دارند، بشارت بده که بهترین پاداش نزد من برای آنان فراهم است و به زودی وارد بهشت خواهند شد.» [10]

همچنین، وقتی از امام صادق (ع) پرسیده شد که آیا بهتر است نمازهای مستحبی در یک مکان خوانده شود یا در مکان‌های مختلف، ایشان فرمودند: «در این مکان و آن مکان نماز بخوان، زیرا این مکان‌ها در روز قیامت به سود تو شهادت خواهند داد.» [11]

این فرمایش‌ها نشان می‌دهند که نه‌تنها کیفیت عمل، بلکه نیت و استمرار آن نیز اهمیت دارد و اعمال صالح، حتی در جزئی‌ترین صورت‌ها، در جهان آخرت آثار ماندگاری دارند.

شفاعت در روز قیامت:

پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: سه گروه در پیشگاه خداوند شفاعت می‌کنند و شفاعت آنان پذیرفته می‌شود: ۱ـ پیامبران؛ ۲ـ دانشمندان دینی؛ ۳ـ شهدای راه خدا. [12]

امیرالمؤمنین (ع) در حدیثی فرمودند: ما (اهل بیت) شفاعت می‌کنیم و دوستان ما هم شفاعت می‌کنند. [13]

در روایت دیگری از پیامبر اکرم (ص) نیز چنین آمده است: از مؤمنین، آن‌که از همه کمتر شفاعت می‌کند، برای چهل نفر از برادران ایمانی خود شفاعت خواهد کرد. [14]

توصيف روز قيامت:

روایات اسلامی تصویرهایی ژرف و هشداردهنده از حال و هوای روز قیامت ارائه می‌دهند؛ روزی که انسان‌ها با حقیقت اعمال خود روبه‌رو می‌شوند. در یکی از روایات آمده است: "در روز قیامت، همه انسان‌ها با حالت تشنگی وارد محشر می‌شوند." [15]

پیامبر اکرم (ص) نیز فرمودند: "در تاریکیِ آن روز، شعار و فریاد مردم «لا إله إلا الله» خواهد بود." [16]

در حدیث دیگری ایشان مردم را چنین خطاب فرمودند: "ای مردم! شما در پیشگاه خداوند در حالی محشور خواهید شد که پا برهنه، عریان و ختنه‌نشده هستید، همان‌گونه که در آغاز آفریدیم، بازتان می‌گردانیم." [17]

در توصیفی دیگر، پیامبر خدا (ص) قیامت را این‌گونه ترسیم کردند: مردم در سه گروه محشور خواهند شد؛ گروهی در حالی‌که سوار، سیر و پوشیده‌اند؛ گروهی را فرشتگان از روی زمین می‌کشند و در آتش داخل می‌کنند؛ و گروهی پیاده‌اند اما با سرعت حرکت می‌کنند. [18]

پرهيزکاران در قيامت :

در روایات اسلامی، پرهیزکاری کلید رستگاری در دنیا و آخرت معرفی شده است؛ پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «هر کس با فحشا و تمایلات نفسانی مواجه شود و به‌خاطر ترس از خداوند عزوجل از آن دوری کند، خداوند آتش دوزخ را بر او حرام می‌گرداند و از وحشت بزرگ قیامت، ایمنش می‌سازد.»[19] در بیانی دیگر از ایشان آمده است: «هر کس به‌جای دشمنی با مردم، با نفس خود دشمنی ورزد، خداوند او را از ترس‌های روز قیامت نجات می‌دهد.» [20]

امام باقر (ع) نیز درباره‌ی حال پرهیزکاران در قیامت فرموده‌اند: «در آن روز، هر کسی که نوری داشته باشد، نجات می‌یابد؛ و هر مؤمن، نوری برای خود خواهد داشت.» [21]

گنهكاران در قيامت :

در آموزه‌های اسلامی، پیامد برخی گناهان به‌گونه‌ای هشداردهنده و نمادین در قیامت تصویر شده‌اند تا تأثیر عمیق‌تری در جان انسان داشته باشند.

پیامبر اکرم (ص)فرمودند کسانی که بدگویی، عیب‌جویی، سخن‌چینی می‌کنند و افراد بی‌گناه را بدنام می‌سازند، در قیامت به شکل سگ محشور می‌شوند[22] ، و فرمودند هیچ‌کس اهل‌بیت را دشمن نمی‌دارد مگر آن‌که خداوند در روز قیامت او را به حال جذام محشور کند[23].

همچنین امام باقر (ع) فرمودند افرادی که تقدیر الهی را منکر می‌شوند، در قیامت به شکل بوزینه و خوک ظاهر خواهند شد[24]؛ این بیانات بیانگر سقوط شخصیت انسانی به واسطه‌ی برخی رفتارهای ناپسند است و با تمثیل‌هایی هشدارآمیز، انسان را به پاکی زبان، پرهیز از دشمنی با اولیای الهی، و پذیرش حکمت و اراده خداوند دعوت می‌کنند، تا در آن روز بزرگ، سیمایی انسانی و روحی پاک داشته باشد.

توصیفی از دادگاه الهی در قیامت:

در آموزه‌های اسلامی، دادگاه الهی روزی است که همه چیز روشن می‌شود و هیچ‌کس نمی‌تواند کاری را انکار کند؛ پیامبر اکرم (ص) درباره‌ی آیه‌ی «آن روز است که زمین اخبار خود را می‌گوید»[25] فرمودند: آیا می‌دانید این اخبار چیست؟ اصحاب عرض کردند: خدا و پیامبرش بهتر می‌دانند؛ حضرت فرمودند: زمین به آن‌چه هر مرد و زنی بر روی آن انجام داده‌اند گواهی می‌دهد و می‌گوید: فلانی چنین و چنان کرد. [26]

امیرالمؤمنین (ع) نیز فرمودند: در آن روز، دهان‌ها بسته می‌شوند و اعضای بدن، مانند دست‌ها و پاها، به سخن درمی‌آیند و پوست‌ها، اعمال انجام‌شده را بازگو می‌کنند؛ و هیچ چیز از نظر خدا پنهان نمی‌ماند.[27] این توصیف‌ها نشان می‌دهد که عدالت الهی نه بر اساس شنیده‌ها، بلکه بر پایه‌ی شهادت مستقیم آفرینش جاری می‌شود؛ گویی همه‌ی هستی، دفتر اعمال انسان را در خود ثبت کرده است.

نتیجه گیری:

روایات اهل بیت (ع)به روشنی جایگاه والای ایمان به قیامت را آشکار می‌سازند؛ آنان با ارائه آموزه‌هایی سرشار از نور و حکمت، مسلمانان را به سوی زیستی آراسته به نیکی، صدقه و عمل صالح دعوت می‌کنند تا در روز رستاخیز، در شمار رستگاران و سعادتمندان باشند؛ ایمان به معاد نه‌تنها آرامش و امیدی ژرف در دل‌ها می‌نشاند، بلکه نیرویی محرک برای دوری از گناه و گرایش به فضایل اخلاقی فراهم می‌آورد؛ تأکید اهل بیت بر این اصل بنیادین، گواهی روشن بر آن است که باور به قیامت یکی از ارکان اساسی دین اسلام است، و بی‌توجهی به آن، انسان را از مسیر سعادت حقیقی بازمی‌دارد.

[1] غرر الحکم و درر الکلم، التمیمی الآمدی، عبدالواحد بن محمد، ج1، ص750

[2] مجموعة ورّام (تنبيه الخواطر و نزهة النواظر)، ورّام بن أبي فراس، ج 1، ص 268

[3] بحار الأنوار، العلامة المجلسي، ج43، ص331

[4] صحیفه سجادیه، دعای چهلم، دعا به وقت یاد مرگ، ص 203

[5] نهج البلاغه، السید الشریف الرضی، خطبه 21، ص62

[6] همان، حکمت 357، ص537

[7] بحار الأنوار، العلامة المجلسي، ج13، ص432

[8] همان، ج96، ص115

[9] الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، البحراني، الشيخ يوسف، ج22، ص124

[10] بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج68، ص19

[11] علل الشرائع، الشيخ الصدوق، ج2، ص 343

[12] الخصال، الشیخ الصدوق، ج1، ص156