برزخ چیست و چه دلیلی بر اثبات برزخ وجود دارد؟

[تقوی 1]

برزخ چیست و چه دلیلی بر اثبات برزخ وجود دارد؟

 

پاسخ اجمالی:

برزخ، مرحله‌ای میانی بین مرگ و قیامت است که روح انسان‌ها تا روز حساب در آن اقامت دارد؛ در این عالم، مؤمنان از نعمت‌های الهی بهره‌مند می‌شوند و گنهکاران طعم عذاب را می‌چشند؛ دلایل اثبات برزخ در قرآن، با آیاتی مانند «و من ورائهم برزخ...» و در روایات اهل بیت (ع) با تعابیری همچون «قبر» به وضوح بیان شده‌اند؛ این آموزه، انسان را به تفکر در اعمال و آمادگی برای آخرت دعوت می‌کند.

پاسخ تفصیلی:

برزخ یکی از مفاهیم بنیادی در باورهای اسلامی است و به منزله مرحله‌ای میان مرگ و روز قیامت شناخته می‌شود؛ در این دوره که حیات پس از مرگ به شمار می‌آید، روح انسان‌ها در جایگاهی خاص اقامت می‌کند و تا فرا رسیدن قیامت و انجام حساب نهایی، تجربه‌ای از نعمت‌ها یا عذاب‌های اخروی خواهد داشت.

برزخ در قرآن کریم

برزخ در لغت به معنای فاصله و حائلی میان دو چیز است[1] ، و از همین معناست که در اصطلاح دینی، به مرحله‌ای از حیات پس از مرگ و پیش از روز قیامت «برزخ» گفته می‌شود؛ این مفهوم در قرآن کریم و روایات اهل بیت (ع) با وضوح و تاکید مطرح شده است.

آیات متعددی در قرآن کریم به موضوع برزخ، یعنی عالمی میان زندگی دنیوی و قیامت، اشاره دارند. برای اختصار، تنها به برخی از مهم‌ترین آن‌ها پرداخته می‌شود.

از جمله آیاتی که به روشنی برزخ را مطرح می‌کند، آیه‌ای از سوره مبارکه مؤمنون است که می‌فرماید:

«... شاید کاری شایسته انجام دهم در آنچه که ترک کرده‌ام. هرگز، این فقط کلمه‌ای است که او می‌گوید، و از پشت سرشان برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند.» [2] این آیه به صراحت نشان می‌دهد که انسان پس از مرگ، وارد مرحله‌ای به نام برزخ می‌شود که این حالت تا روز قیامت ادامه دارد؛ جایی که امکان بازگشت به دنیا از میان رفته و گفتار انسان در آن صرفاً آرزویی دست ‌نیافتنی تلقی می‌شود.

در بخش‌هایی از قرآن کریم چنین آمده است: «کسانی که فرشتگان جانشان را در حالی می‌گیرند که نیکوکارند، به آنان می‌گویند: سلام بر شما، وارد بهشت شوید به سبب آنچه که انجام داده‌اید»[3]
این معنا در آیات دیگری نیز تکرار شده که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
سوره نساء، آیه 97[4]  – سوره أنفال، آیه 50 [5] – سوره أنعام، آیه 93[6] – سوره نوح، آیه 25[7] و موارد مشابه دیگر.

قرآن کریم در آیات متعددی، زندگی دنیوی و برزخی را با زندگی اخروی مقایسه نموده و بر کوتاهی مدت این دو مرحله در برابر جاودانگی آخرت تأکید کرده است. از جمله، در آیه‌ای آمده است: «بگو شما جز اندکی درنگ نکردید اگر می‌دانستید»[8]

این مفهوم در آیات دیگری نیز تکرار شده[9]، و مفسران به این نکته اشاره کرده‌اند که مدت زندگی دنیا و برزخ در مقایسه با حیات بی‌پایان اخروی بسیار کوتاه و گذراست[10].

از این‌رو، از دیدگاه قرآن کریم، زندگی دنیوی و برزخی تنها بخش کوچکی از مسیر وجود انسان را تشکیل می‌دهد و به ما یادآوری می‌کند که هدف و توجه اصلی‌مان باید معطوف به زندگی اخروی و سرنوشت ابدی باشد.

برزخ در روایات اهل البیت(ع)

اهل بیت (ع) در روایات خود با دقت و ژرف‌نگری به موضوع عالم برزخ پرداخته‌اند، و واژه "قبر" نیز در برخی موارد به همین عالم اشاره دارد؛ چنان‌که امام علی بن حسین (ع) فرمودند: سخت‌ترین لحظات زندگی انسان، سه زمان است؛ لحظه‌ای که فرشته مرگ را می‌بیند، لحظه‌ای که از قبر برمی‌خیزد، و لحظه‌ای که در محضر پروردگار جهانیان حاضر می‌شود؛ که در آن هنگام یا به بهشت وارد خواهد شد یا به جهنم؛ سپس فرمودند: ای فرزند آدم، اگر هنگام مرگ نجات یافتی، رستگاری؛ وگرنه هلاک خواهی شد؛ و اگر زمانی که در قبر قرار می‌گیری نجات یافتی، رستگاری؛ وگرنه هلاک خواهی شد؛ و اگر وقتی مردم بر صراط قرار می‌گیرند، تو رهایی یافتی، رستگاری؛ وگرنه هلاک خواهی شد؛ و اگر هنگامی که انسان‌ها برای حساب‌رسی نزد خداوند برمی‌خیزند نجات یافتی، رستگاری؛ وگرنه هلاک خواهی شد؛ آن‌گاه حضرت این آیه را قرائت کردند: "وَ مِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ"؛ [11] یعنی پشت سر آنان، برزخی است تا روزی که برانگیخته شوند؛ سپس فرمودند: این برزخ همان قبر است و انسان در آن یا در آسایش و یا در عذاب به‌سر خواهد برد؛ قسم به خداوند، قبر یا باغی از باغ‌های بهشت است، یا گودالی از گودال‌های آتش جهنم؛ سپس رو به یکی از اصحاب خود کردند و پرسیدند: خدای آسمان‌ها می‌داند که چه کسی اهل بهشت است و چه کسی اهل آتش، پس تو از کدام گروهی؟ و سرای آخرت تو کجاست؟[12]

توضیحات امام سجاد (ع)درباره قبر، نکته‌ای دقیق و مهم را روشن می‌سازد: هرگاه در قرآن یا روایات واژه «قبر» به‌کار رفته باشد، در بسیاری موارد منظور همان عالم برزخ است، نه تنها قبر فیزیکی و خاکی. این نگاه عمیق به مفهوم «قبر»، درک ما از ماهیت برزخ و جایگاه انسان در آن را روشن‌تر می‌کند؛ امام صادق (ع) نیز در پاسخ به پرسشی درباره حقیقت برزخ، آن را همان قبر دانست [13]و فرمودند: برزخ، مرحله‌ای است از لحظه مرگ انسان تا روز قیامت[14].

این روایات نشان می‌دهند که انسان پس از مرگ، وارد مرحله‌ای از حیات جدید به نام «حیات برزخی» می‌شود؛ مرحله‌ای که نه کاملاً دنیوی و نه اخروی است، بلکه حد واسطی میان این دو قلمرو است. در این عالم، روح انسان بر اساس کردار و نیت‌هایش، با آرامش یا عذاب روبرو می‌شود؛ برخی دیگر از روایات نیز این حقیقت را تأیید کرده‌اند و بیان می‌دارند که قبر، یا باغی از باغ‌های بهشت است یا گودالی از گودال‌های آتش.

حدیث قلیب بدر:

در یکی از رخدادهای عبرت‌انگیز پس از جنگ بدر، پیامبر گرامی اسلام (ص) پیش از حرکت به سوی مدینه، کنار چاهی که اجساد کشته‌شدگان مشرکین در آن قرار داشت، حاضر شد؛ حضرت با صدای بلند، هر یک از آن‌ها را با نام و نام پدرشان صدا زد و فرمود: «ای عتبه بن ربیعه، ای شیبه بن ربیعه، ای ابوجهل بن هشام، ای ابوالبختری، ای عقبه بن ابی‌معیط، ای نضر بن حارث، ای نوفل بن خویلد، ای ربیعه بن اسود! چه خویشاوندان و امتی بدی برای پیامبر خود بودید؛ مرا تکذیب کردید در حالی‌که دیگران تصدیقم کردند؛ مرا از شهر بیرون کردید در حالی‌که دیگران پناهم دادند؛ و با من جنگیدید در حالی‌که دیگران مرا یاری کردند.» [15]

برخی اصحاب که از این رفتار شگفت‌زده شده بودند، پرسیدند: «ای رسول خدا! آیا با مردگانی که جان داده‌اند سخن می‌گویی؟» حضرت پاسخ دادند: «آنان اکنون آگاه شده‌اند که وعده پروردگارشان حق بوده است.» در روایت دیگری، حضرت افزودند: «شما نسبت به آنچه من می‌گویم، شنواتر از آن‌ها نیستید؛ ولی آنان توان پاسخ‌دادن ندارند.» [16]

این واقعه نشان‌دهنده آن است که مردگان، گرچه توان سخن‌گفتن ندارند، اما به نوعی از آگاهی و درک برخوردارند؛ مفهومی که در آموزه‌های اسلامی با عنوان «حیات برزخی» شناخته می‌شود؛ این دیدگاه، درک ما را از ارتباط میان دنیا و آخرت عمیق‌تر و روشن‌تر می‌سازد.

احادیث عرضه اعمال بر پیامبر(ص):

بر پایه‌ی روایتی معتبر از امام رضا (ع)، تمامی اعمال بندگان ـ چه نیک و چه بد؛ به پیامبر اکرم (ص) عرضه می‌گردد؛ این بیان نشان می‌دهد که رسول خدا حتی پس از رحلت، نسبت به امت خود بی‌خبر نیست و با حیات برزخی، در جریان کردارهای آنان قرار دارد[17].

این موضوع از ابعاد اعتقادی مهم در آموزه‌های اسلامی است و حاکی از آن است که ارتباط روحی میان امت و پیامبر در عالم برزخ همچنان برقرار است؛ عرضه‌ شدن اعمال، نشان‌دهنده نظارت معنوی و استمرار مسئولیت پیامبر نسبت به هدایت و مراقبت امت خویش حتی پس از رحلت است.

از این منظر، مؤمنان همواره باید مراقب اعمال خود باشند، چرا که پیامبر آنان، در عالمی فراتر از دنیا نیز بر کردارشان آگاه است؛ و این آگاهی، خود می‌تواند زمینه‌ساز پالایش رفتار و تقویت تقوای درونی گردد.

احادیث أنس میت با کسانی که به زیارتش می روند:

براساس روایتی از امام صادق (ع)، انسان‌های درگذشته زمانی که زائرانشان به سراغ قبرشان می‌آیند، با آنان انس می‌گیرند و حضورشان را احساس می‌کنند؛ اما هنگامی که زائران از قبر دور می‌شوند، مردگان دلتنگ و غمگین می‌شوند[18].

این سخن شریف، جلوه‌ای لطیف از پیوند روحی میان زندگان و درگذشتگان را نشان می‌دهد و بر این نکته تأکید دارد که اموات در عالم برزخ، نسبت به رفتارها و احساسات بستگان خود بی‌تفاوت نیستند. زیارت قبر، نه تنها نشانه‌ای از وفاداری و محبت زنده‌هاست، بلکه مایه‌ی آرامش و انس برای مردگان نیز هست.

احادیث زیارت اهل قبور:

در روایتی تأثیرگذار از امیرالمؤمنین علی (ع)آمده است که آن حضرت هنگام عبور از قبرستان، با اهل قبور چنین خطاب کردند: «سلام بر شما ای ساکنان دیار خاموشی. شما پیش‌قراولان ما بودید و ما نیز دیر یا زود به شما خواهیم پیوست، ان‌شاءالله.»

سپس ادامه دادند: «در زمان نبود شما، خانه‌ها محل سکونت شدند، زنان ازدواج کردند، و اموالتان میان وارثان تقسیم شد. این‌ها خبرهایی‌ست از زندگی ما. ای‌کاش می‌دانستیم حال شما چگونه است؟»

و آنگاه فرمودند: «اگر می‌توانستید پاسخ دهید، بی‌تردید می‌گفتید: تقوا، بهترین توشه‌ای است که انسان با خود به جهان پس از مرگ می‌برد.» [19]

این کلام عمیق، تصویری روشن از ارتباط میان زندگی دنیا و جهان پس از مرگ به ما می‌دهد و یادآور این حقیقت است که هر آن‌چه در دنیا می‌گذرد، گذراست، و آن‌چه باقی می‌ماند، تقوا و پرهیزکاری است. چنین روایتی، دعوتی است به تأمل، بازنگری در سبک زندگی، و آمادگی برای سفری که همه‌ی ما در پیش داریم.

نتیجه‌گیری

برزخ در آموزه‌های اسلامی، مرحله‌ای مهم و کلیدی است که بین زندگی دنیا و آخرت قرار دارد؛ این مرحله نشان می‌دهد که مرگ پایان زندگی نیست، بلکه آغاز نوعی حیات جدید است که انسان‌ها در آن، پیش از روز قیامت، آثار اعمال نیک یا بد خود را تجربه می‌کنند.

درک درست از برزخ و ارتباط آن با معاد، باعث می‌شود انسان‌ها بیشتر به اهمیت اعمال خود در زندگی دنیا توجه کنند و سعی کنند با دوری از گناه و انجام کارهای نیک، آینده اخروی بهتری داشته باشند؛ این باور، انگیزه‌ای قوی در دل مؤمنان ایجاد می‌کند تا پیرو دستورات الهی باشند و راهی برای رشد معنوی و رسیدن به زندگی‌ای سرشار از خیر و نیکی پیدا کنند.

 

---

[1] النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، ابن الأثیر، مجد الدین، ج1، ص118   

[2] مؤمنون/ 100- (لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ)  

[3] نحل/ 32 – (الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ ۙ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)  

[4] نساء/ 97  -( إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ ۖ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ ۚ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا ۚ فَأُولَٰئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ ۖ وَسَاءَتْ مَصِيرًا)  

[5] أنفال/ 50 – (وَلَوْ تَرَىٰ إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا ۙ الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ)  

[6] أنعام/ 93 – (...وَلَوْ تَرَىٰ إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَرَاتِ الْمَوْتِ وَالْمَلَائِكَةُ بَاسِطُو أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ ۖ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذَابَ الْهُونِ بِمَا كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَكُنْتُمْ عَنْ آيَاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ)  

[7] نوح/ 25 – (مِمَّا خَطِيئَاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نَارًا فَلَمْ يَجِدُوا لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْصَارًا)  

[8] مؤمنون/ 114  «قَالَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا لَوْ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» 

[9] طه/ 103 و 104 -  روم/ 55 -  احقاف/ 35 -  یونس/ 45  -  نازعات/ 46   

[10] مجمع البیان فی تفسیر القرآن، الشیخ الطبرسی، ج7، ص 192 /  همان، ج6، ص649   

[11] مؤمنون/ 100   

[12] الخصال، الشيخ الصدوق، ج 1، ص 119 /  بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج6، ص159   

[13] تفسیر نور الثقلین، العروسی الحویزی، الشیخ عبد علی، ج3، ص553   

[14] همان، ص554   

[15] بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج18، ص188   

[16] همان، ج 19،  ص 346 

[17] الکافی، الشیخ الکلینی، ج1، ص220   

[18] مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول، العلامة المجلسي، ج14، ص191   

[19] بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج75، ص71