دیدگاه ادیان مختلف در مورد زندگی پس از مرگ چیست و در این باره چه اشتراکات و تفاوت‌هایی وجود دارد؟

[تقوی 1]

دیدگاه ادیان مختلف در مورد زندگی پس از مرگ چیست و در این باره چه اشتراکات و تفاوت‌هایی وجود دارد؟

 

پاسخ اجمالی:

بسیاری از ادیان الهی در اصلِ باور به حیات پس از مرگ و حسابرسی اعمال مشترک‌اند، اما در جزئیات مانند نوع معاد، داوری، و سرنوشت انسان تفاوت‌های مهمی دارند؛ در حالی‌که اسلام بر معاد جسمانی و عدالت الهی تأکید دارد، ادیان شرقی مانند بودیسم و هندویسم به تناسخ و چرخه تولدهای مجدد معتقدند.

پاسخ تفصیلی:

اعتقاد به معاد، یا حیات پس از مرگ، یکی از اصول بنیادین بسیاری از ادیان الهی است؛ این اعتقاد شامل باور به بازگشت انسان‌ها پس از مرگ به زندگی دوباره و حسابرسی اعمال آنان در جهان آخرت است؛ اکنون به مواردی از این اعتقادات مشترک در ادیان مختلف اشاره می‌شود:

زرتشتیان:

زرتشتیان باور دارند که پس از مرگ، روان انسان به مدت سه روز در اطراف بدن به مراقبت از زندگی گذشته‌اش می‌پردازد؛ بعد از این مدت، روان به سوی داوری هدایت می‌شود؛ در این فرآیند، پندار، گفتار و کردار نیک در ترازویی با پندار، گفتار و کردار بد سنجیده می‌شود. یکی دیگر از اعتقادات زرتشتیان، باور به پل صراط است؛ به این صورت که اگر فردی نیکوکار باشد، از پل به سلامت عبور کرده و وارد بهشت می‌شود[1]؛ این باورهای زرتشتیان نشان‌دهنده اعتقاد عمیق آن‌ها به معاد و باور به عدالت الهی و حسابرسی دقیق در آخرت می‌باشد.

یهودیت:

در تورات فعلی یهود، به‌جز یکی‌دو مورد اشاره‌ی مبهم [2] و یک‌بار اشاره‌ی صریح[3]، سخنی از روز قیامت به میان نیامده است؛ اما در کتاب تلمود، به وفور از قیامت سخن گفته شده است؛ همچنین در کتاب عهد عتیق مطالبی در مورد وعده‌ی پیامبران به قیامت بیان شده است؛ پیامبرانی چون اشعیا، ارمیا، حزقیال و هوشع با بیانات شیوای خود به بنی‌اسرائیل هشدار می‌دادند و آنان را از عاقبت کارهای زشت و ناروایشان برحذر می‌داشتند؛ این پیامبران به بنی‌اسرائیل یادآوری می‌کردند که در صورت ادامه‌ی کارهای نادرستشان، اسارتی ذلت‌بار در پیش خواهند داشت. [4]

در کتاب عهد عتیق، یکی از کتب مقدس یهودیان، آمده است: «اما مردگان قوم تو زنده شده از خاک برخواهند خاست، زیرا شبنم تو بر بدن‌های ایشان خواهد نشست.» [5] این بیان نشان‌دهنده‌ی باور به زنده شدن مردگان در میان یهودیان می‌باشد.

مسیحیت:

از مطالب کتاب مقدس مسیحیان درباره‌ی قیامت، به روشنی می‌توان فهمید که مسیحیان نیز به معاد باور دارند؛ آن‌ها معتقدند که انسان‌ها پس از مرگ در عالم آخرت محاکمه می‌شوند و بر اساس اعمال‌شان به بهشت یا جهنم راه می‌یابند؛ کتاب مقدس مسیحیان به‌وضوح به این موضوع اشاره کرده است[6].

در عهد جدید، یکی از کتب مقدس مسیحیان، آمده است: از قبر بیرون بیایند، تا کسانی که خوبی کرده‌اند، به زندگی جاوید برسند و کسانی که بدی کرده‌اند، محکوم گردند[7]؛ این بیان در کتاب مسیحیان نشان از اعتقاد به معاد دارد.

 بودا:

از اعتقادات بودیسم این‌گونه ذکر کرده‌اند: زمانی که انسان می‌میرد، ذهن ما تمام گرایش‌ها و توانایی‌هایی را که در طول حیات کسب کرده است، دوباره در نقطه‌ی لقاء یافته مستقر می‌شود؛ زمانی که نطفه رشد می‌کند و بزرگ می‌شود، تولد دوباره شکل می‌گیرد و فرد جدید با کاراکترهای ذهنی فرد پیشین شکل می‌گیرد[8].

در کتاب مقدس آن‌ها چنین آمده است: سنسار (به‌معنای سرگردانی)، که مراد از آن اقیانوس زندگانی و مرگ است، یعنی دوباره زائیده‌شدن‌های بی‌پایان؛ که رهرو از آن نجات پیدا نمی‌کند، مگر از راه شناسایی آیین حقیقی که به نیروانه می‌برد[9].

هندو:

در آیین هندو نیز اعتقاد به تناسخ یک اعتقاد اصیل و اثبات‌شده است؛ در کتاب مقدس آن‌ها در این مورد آمده است: همان‌گونه که آدمی دلق ژنده برمی‌کَنَد و جامه‌ی نو می‌پوشد، جان نیز تن‌های فرسوده را فروهَلد و در تن‌های تازه جای گیرد[10].

در تبیین تناسخ، بیان می‌دارند که برای آدمی در لحظه‌ی مرگ، سه وصف است: یا انسان با غلبه‌ی وصف (ست)، قالب را تهی می‌کند که در این صورت، درک پروردگار می‌کند؛ یا انسان با وصف (رج)، قالب را تهی می‌کند که در این صورت، در بدن‌های قوم ظهور می‌کند که به طمعِ نتیجه‌ی کار می‌کنند؛ و یا انسان در هنگام مرگ، وصف (تم) در او غلبه دارد، لذا در قالب حشرات و حیوانات خسیس مانند مار، ظهور و تولد جدید پیدا می‌کند[11].

اسلام:

در قرآن مجید آمده است: «هر نفسی طعمِ ناگوارِ مرگ را خواهد چشید و پس از مرگ، شما را به‌سوی ما بازمی‌گردانند.» [12] این بیان، نشان‌دهنده‌ی باورِ عمیقِ اسلامی به معاد و بازگشت به‌سوی خداوند پس از مرگ است؛ بر اساس این بیانِ الهی، مرگ تنها یک انتقال است، نه فنا و نابودی؛ این گواهی است بر اینکه معاد در کلام الهی امری اثبات‌شده است.

در مورد دادگاهِ خداوند در قیامت، قرآن چنین می‌فرماید: «قسم به خدای تو که از همه‌ی آن‌ها سخت مؤاخذه خواهیم کرد، از آنچه می‌کرده‌اند.»[13] این آیات، نشان‌دهنده‌ی عدالتِ الهی و ضرورتِ پاسخ‌گویی به اعمال در روزِ قیامت است؛ بنابراین، بر اساس دیدگاهِ اسلام، انسان‌ها در روزِ قیامت موردِ مؤاخذه قرار می‌گیرند؛ این اعتقاد، نشان‌دهنده‌ی ضرورتِ پاسخ‌گویی به اعمال و اهمیتِ عدالتِ الهی در دینِ اسلام است.

در اسلام، معاد به‌صورتِ جسمانی است؛ در کلامِ الهی آمده است: «برای ما مثالی زد و آفرینشِ خود را فراموش کرد و گفت: چه کسی این استخوان‌ها را زنده می‌کند، درحالی‌که پوسیده است؟ بگو: همان کسی آن را زنده می‌کند که نخستین‌بار آن را آفرید و او به هر مخلوقی داناست.»[14] این بیان، نشان‌دهنده‌ی باور به زنده‌شدنِ جسمانیِ مردگان در روزِ قیامت در اسلام است؛ این آیه، به شبهاتی که زنده‌شدنِ بدن‌های متلاشی و پراکنده در زمین را بعید می‌دانستند، پاسخ می‌دهد؛ چراکه شبهه، مربوط به زنده‌شدنِ بدن‌ها بوده است و خداوند هم پاسخِ روشنی به آن‌ها داده است؛ لذا این آیه، به معادِ جسمانی اشاره دارد، زیرا خداوند استخوان‌ها را زنده می‌کند، حتی اگر پوسیده و متلاشی شده باشند؛ و این بیان، به‌ وضوح نشان‌دهنده‌ی باور به زنده‌شدنِ جسمانیِ مردگان در قیامت است.

تفاوت ها:

زندگی پس از مرگ و معاد از مفاهیمِ اساسی هستند که در ادیانِ گوناگون با تفسیرهای مختلفی بیان شده‌اند؛ این تفاوت‌ها در برداشت‌ها و آموزه‌ها، گاهی به ایجادِ تفاوت‌های اساسی در باورهایِ پیروانِ این ادیان منجر شده است؛ در ادامه، به برخی از این اختلافات و دیدگاه‌ها خواهیم پرداخت تا به تصویری جامع‌تر از تنوعِ اعتقادی در این زمینه برسیم.

زرتشتیان:

در دیدگاهِ زرتشتیان، بهشت و جهنم جاودان نیستند؛ بلکه به نظر می‌رسد هدف از مجازات‌ها، اصلاحِ افراد است؛ بنابراین، بعید است که جهنم ابدی باشد؛ زیرا اگر جهنم ابدی باشد، اصلاحِ افراد معنا پیدا نمی‌کند؛[15] این دیدگاهِ زرتشتیان با دیدگاهِ اسلام، که بهشت و جهنم را ابدی می‌داند، سازگاری ندارد؛ در اسلام، باور بر این است که بهشت و جهنم همیشگی و پایان‌ناپذیر هستند. [16]

یهودیت:

در یهودیت، دیدگاه‌های متفاوتی دربارهٔ معاد وجود دارد؛ سعدیا بن یوسف، از علمای یهود در قرن نهم میلادی، معتقد است که اصلِ اعتقاد به معاد مورد قبولِ همهٔ یهودیان است؛ اما باید گفت که عده‌ای از یهودیان باور دارند حیاتِ بعد از مرگ و قیامت فقط برای درستکاران است و شروران هرگز از قبرِ خود بر نخواهند خاست و به مرگِ ابدی فرو رفته‌اند؛ از جمله اندیشمندانِ یهودی که به این دیدگاه باور دارد، موسی بن میمون است؛[17]در اسلام، باور بر این است که هر فرد، چه نیکوکار و چه گنهکار، در روزِ قیامت در برابرِ دادگاهِ عدلِ الهی حاضر خواهد شد. [18]

مسیحیت:

در موردِ معاد باید به این نکته اشاره کرد که از دیدگاهِ مسیحیان، عیسی جداکننده و قاضیِ میانِ افراد است که تعیین می‌کند چه کسانی به بهشت و چه کسانی به جهنم خواهند رفت[19]؛ در حالی‌که در نزدِ مسلمانان، این قضاوت بر عهدهٔ خداوند است و اوست که بندگانِ خود را قضاوت می‌کند؛ [20] این اعتقاد، نشان‌دهندهٔ باورِ عمیقِ مسلمانان به عدالت و حکمِ الهی است.

بودا و آیین هندو:

در بودا و آیینِ هندو، هیچ اعتقادی به معاد وجود ندارد و آن‌ها قائل به تناسخ هستند؛ در تعریفِ تناسخ گفته شده است که به انتقالِ روح از بدنی به بدنِ دیگر پس از مرگ، تناسخ گفته می‌شود؛ این بدان معناست که بهشت و جهنم در درونِ همین بدن‌هایِ بشر قرار دارد.[21]

نتیجه گیری

با توجه به مطالب گفته‌شده، دانسته شد که ادیانِ الهی در کلیاتِ مربوط به حیاتِ پس از مرگ با یکدیگر مشترک هستند؛ با این حال، تفاوت‌هایی در جزئیات و نحوهٔ تفسیرِ این باور وجود دارد؛ اکثر آن‌ها به بازگشتِ انسان‌ها پس از مرگ و حسابرسیِ اعمالشان در روزِ قیامت معتقدند؛ زرتشتیان باور دارند که بهشت و جهنم ابدی نیستند؛ برخی از یهودیان اعتقاد دارند که گنهکاران به حیاتِ ابدی دست نخواهند یافت؛ مسیحیان، محاکمهٔ نهایی را توسطِ عیسیِ مسیح می‌دانند و مسلمانان به عدالتِ الهی و جاودانگیِ بهشت و جهنم اعتقاد دارند؛ علاوه‌براین، ادیانِ غیر الهی چون هندوئیسم و بودیسم هیچ اعتقادی به جهانِ دیگر و معاد ندارند و بر این باور هستند که روح از بدنی به بدنِ دیگر منتقل می‌شود.

 

---

[1] آیین زردشت و پارسیان، جان راسل، هینلز، ص68  

[2] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب سفر تثنیه، باب:8، ص252

[3] همان، کتاب دانیال نبی، باب:12، ص1157

[4] ادیان توحیدی، جواد، باغبانی،  ص51  

[5] کتاب مقدس، عهد عتیق، کتاب اشعیا نبی، اشعیا باب:26 ایه: 19  (ص:920)

[6] کتاب مقدس، عهد جدید، متی باب 25، ایه 31تا46   

[7] کتاب مقدس، عهد جدید، کتاب یوحنا باب 5، آیه 29، ص1406

[8] آموزه های بودا، ترجمه آرش جبرائیل ، ص24  

[9] کتاب ذمه پده یا گفتار های بودا از کتب بوداییان که با نام راه آئیین ترجمه شده است، دفتر پنجم، ص 162 

[10] کتاب گیتا، ص 40   

[11] کتاب بهگود گیتا، ص 114  

[12] عنکبوت/ 57  «كُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ إِلَيْنَا تُرْجَعُونَ» 

[13] حجر/ 92-93 «فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ - عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ»

[14] یس/ 78-79  «وَضَرَبَ لَنَا مَثَلًا وَنَسِيَ خَلْقَهُ قَالَ مَنْ يُحْيِي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ* قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ»

[15]آیین زردشت و پارسیان، جان راسل، هینلز ص 68 

[16] بقره/ 39  «وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»  رعد/35  «مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ أُكُلُهَا دَائِمٌ وَظِلُّهَا ۚ تِلْكَ عُقْبَى الَّذِينَ اتَّقَوْا وَعُقْبَى الْكَافِرِينَ النَّارُ»       

[17] مقاله رستاخیز در عهد جدید و عهد عتیق، فروغ، رحیم پور،  ص7

[18] یونس/ 26-27  «لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَىٰ وَزِيَادَةٌ وَلَا يَرْهَقُ وُجُوهَهُمْ قَتَرٌ وَلَا ذِلَّةٌ ۚ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ* وَالَّذِينَ كَسَبُوا السَّيِّئَاتِ جَزَاءُ سَيِّئَةٍ بِمِثْلِهَا وَتَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ مَا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عَاصِمٍ كَأَنَّمَا أُغْشِيَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعًا مِنَ اللَّيْلِ مُظْلِمًا ۚ أُولَٰئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ»  

[19] کتاب مقدس، کتاب عهد جدید، کتاب متی 25 آیه31-46

[20] حج/ 69    «اللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فِيمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ» 

[21] مجله نقد و نظر، مقاله تناسخ: فاطمه، مینایی، سال 1385، شماره 43و44، ص1