معاد چیست و ضرورت وجود آن چه می باشد؟

[تقوی 1]

معاد چیست و ضرورت وجود آن چه می باشد؟

معاد بعنوان یکی از مفاهیم مهم و بنیادین در اعتقادات اسلامی، نه تنها در قرآن و روایات مورد تأکید قرار گرفته، بلکه علما نیز به تفصیل در مورد آن بحث کرده‌اند؛ معاد به زندگی ابدی انسان پس از مرگ اشاره دارد و به دادگاه عدل الهی که در آن اعمال و رفتار انسان‌ها مورد سنجش قرار می‌گیرد، معنا می‌بخشد؛ اینک به بررسی بیشتر آن می پردازیم:

معاد در لغت به معنای بازگشت است؛[1]و یا دیگری معاد را مصدر میمی به معنای بازگشت دانسته و اشاره می‌کند که این واژه می‌تواند به عنوان اسم مکان یا اسم زمان به کاررود.[2]

و در اصطلاح به بازگشت به عالمی فراتر از عالم طبیعت اشاره دارد. [3] در تعریفی دیگر بیان شده: حضور و وجود اجسام برای بار دوم و بازگشت بعد از مرگ را معاد می‌گویند.[4] به این ترتیب، معاد به عالمی فراتر از این دنیای مادی اشاره دارد، جایی که دادگاه عدل الهی برپا می‌شود و ایمان به معاد به معنای ایمان به محکمه الهی است؛[5] مرحوم مصباح در توضیح معنای معاد بیان کرده‌اند که اعتقاد به زنده شدن مجدد شخصی که از دنیا رفته است در عالم آخرت، به معنای باور به زندگی ابدی انسان است.[6]

وجود معاد دلیلی است بر بیهوده و عبث نبودن خلقت؛ خداوند می‌فرماید: "آیا گمان بردید که شما را بیهوده خلق کردیم و به سوی ما باز نمی‌گردید؟"[7] بر اساس این آیه، دلیل بر اینکه خلقت بیهوده نیست، وجود معاد و بازگشت به سوی خداوند است.

یکی دیگر از دلایل بر ضرورت وجود معاد، عدل الهی است؛ با توجه به اینکه بندگان خداوند بعضی افراد مطیع و بعضی افراد عاصی هستند، رفتار خداوند در قبال آن‌ها به چند صورت متصور است: یا هر دو دسته را پاداش دهد، یا هر دو را عذاب کند، یا هر دو را رها کند. از آنجا که هر سه این موارد خلاف عدل الهی است، تنها راه باقی‌مانده این است که خداوند بندگان عاصی را عذاب و بندگان مطیع را پاداش دهد. لذا باید جهانی دیگر وجود داشته باشد که در آن، خداوند به عدل خود، بندگان را پاداش و عذاب دهد.[8]

محقق بحرانی در این مورد چنین می‌فرماید: ما مشاهده می‌کنیم که افراد مطیع و نافرمان هر دو از دنیا می‌روند، بدون اینکه به پاداش و عذابی که استحقاق آن را دارند برسند؛ بنابراین، اگر برای دریافت پاداش و عذاب به قیامت بازنگردند، این امر به معنای نادیده گرفتن کامل مفهوم پاداش و عذاب است.[9] این دلیل عقلی در کلام الهی چنین بیان شده است؛ «آیا کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند را مانند مفسدان در زمین قرار می دهیم یا پرهیزکاران را چون بدکاران؟!»[10]

یکی دیگر از دلایل مهم بر ضرورت معاد، این است که معاد تجلی‌گاه تحقق وعده‌های خداوند متعال است. خداوند در آیات متعددی به بندگان مطیع وعده پاداش داده است و بدون شک عمل به وعده نیکو است و خلف وعده ناپسند. بنابراین، وفای به وعده ایجاب می‌کند که معاد به وقوع بپیوندد. [11] محقق طوسی در این باره می‌فرماید: وجوب وفای به وعده و همچنین حکمت، ایجاب می‌کنند که معاد ضروری باشد.[12] این دلیل عقلی در کلام الهی چنین بیان شده است؛ «پروردگارا! قطعاً تو در روزی که هیچ شکی در آن نیست، گردآورنده همه مردمی؛ مسلماً خدا خلف وعده نمی کند.»[13]

نتیجه گیری

در نهایت، مفهوم معاد به عنوان بازگشت به عالمی فراتر از عالم طبیعت، نه تنها از لحاظ دینی و اعتقادی بلکه از لحاظ عقلانی و فلسفی نیز اهمیت بسیاری دارد؛ معاد تجلی‌گاه عدالت الهی و تحقق وعده‌های خداوند است که به بندگانش داده شده است؛ این باور به بازگشت و زندگی ابدی، به انسان‌ها امید و انگیزه می‌بخشد تا در دنیا به راه راستین قدم بگذارند و به انجام اعمال نیکو بپردازند، چرا که می‌دانند پاداش و عذاب الهی در انتظار آن‌هاست؛ بنابراین، معاد نه تنها تأثیر عمیقی بر زندگی فردی دارد، بلکه به استقرار عدالت و اخلاق در جامعه نیز کمک می‌کند.

 

 

---

[1] لسان العرب: ابن منظور، ج3، ص317    https://B2n.ir/e29028   

[2] منهج الرشاد في معرفة المعاد: محمد نعیم، الطالقانی، ج1، ص63   https://B2n.ir/z37943    

[3] تقريرات فلسفه امام خمينى: روح الله، خمینی، ج3، ص 589   https://B2n.ir/t92558  

[4] المعاد یوم القیامة: علی موسی، الکعبی، ج1، ص10،  https://B2n.ir/j70003     

[5] المعاد و عالم الآخرة: ناصر، مکارم شیرازی، ج1، ص 6    https://B2n.ir/z53762  

[6]  آموزش عقائد: محمد تقی، مصباح یزدی، ج1، ص363،  https://B2n.ir/f87589     

[7] مومنون: 115 «أَفَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاكُمْ عَبَثًا وَأَنَّكُمْ إِلَيْنَا لَا تُرْجَعُونَ»    https://B2n.ir/k42888      

[8] محاضرات في الالهيات: شیخ جعفر، سبحانی، ج1، ص399   https://B2n.ir/w51219    

[9] قواعد المرام في علم الكلام: ابن میثم، البحرانی، ج1، ص 146   https://B2n.ir/t76806   

[10] ص: 28   «أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِى الأَرْضِ* أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ»             https://B2n.ir/a64189

[11] محاضرات في الالهيات: شیخ جعفر، سبحانی، ج1، ص400   https://B2n.ir/s47367  

[12]كشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد: ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهّر، علامه حلی، ج1، ص405   https://B2n.ir/m25536     

[13] آل عمران: 9   «رَبَّنا إِنَّكَ جامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لا رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللَّهَ لا يُخْلِفُ الْمِيعادَ»     https://B2n.ir/x54816