تفاوت میان غلو در مقام اهل بیت (علیهم‌السلام) و اعتقاد صحیح به آن در چیست؟

[تقوی 1]

تفاوت میان غلو در مقام اهل بیت (ع) و اعتقاد صحیح به آن در چیست؟

 

پاسخ اجمالی:

تفاوت میان غلو در مقام اهل بیت (ع) و اعتقاد صحیح به آن در فهم جایگاه واقعی اهل بیت (ع) نهفته است؛ غلو به این معناست که صفات الوهیت یا نبوت را به امامان نسبت دهیم، یا آنان را مستقل از اراده الهی بدانیم؛ چنین اعتقادی از نظر علمای شیعه انحراف محسوب می‌شود.

در مقابل، اعتقاد صحیح بر این اساس است که امامان (ع) دارای فضائل ویژه‌ای هستند، اما این فضائل به اذن و اراده الهی است؛ علم غیب، ولایت تکوینی، و دیگر ویژگی‌های امامان، همه در چارچوب قدرت خداوند معنا پیدا می‌کنند و نه به‌صورت مستقل.

بنابراین، تفاوت این دو دیدگاه در حفظ حد اعتدال است: امامان (ع) برگزیدگان الهی هستند، اما بندگان خداوند باقی می‌مانند و هیچ‌گاه صفات خدایی به آنان تعلق نمی‌گیرد.

پاسخ تفصیلی:

در بیان تفاوت بین غلو و اعتقاد صحیح به مقام اهل بیت (ع) نخست باید گفت که غلو در لغت بمعنی تجاوز کردن از حد و اندازه، و یا خارج شدن از حد اعتدال است؛[1] در اصطلاح نیز شیخ مفید غلو را از حد گذشتن و بیرون رفتن از اعتدال و زیاده‌روی در حق پیامبران و امامان تعریف کرده است؛[2] حضرت باقر نیز در  روایتی در تبیین غلو فرمودند: غالی کسی است که درباره ما چیزی بگوید که ما در مورد خود نگفته‌ایم.[3]

حال باید گفت غلوی که در کتاب‌های فقهی و کلامی درباره‌اش بحث شده و قائل به آن کافر شمرده شده، اعتقادات باطلی است مانند اینکه شخصی پیامبر اکرم و ائمه طاهرین (ع) را خدا بداند یا معتقد باشد که ائمه نیز می‌توانند نبی باشند، یا اینکه بگوید با محبت اهل بیت نیازی به عبادت و پرهیز از گناهان نیست و امثال این عقاید که یا شرک است و یا انکار ضروری که در هر دو صورت سبب کفر است.[4]

در مقابل، مسائلی مانند علم غیب أئمّه، ولایت تکوینی اهل بیت، طینت و خلقت پاک ایشان و...... پیوسته در کتابهای معتبر کلامی مورد بحث قرار گرفته و به مقتضای حدیث امام علی (ع) که فرمود:«إیّاکم و الغلوّ فینا، قولوا انّا عبید مربوبون و قولوا فی فضلنا ما شئتم»[5] از غلو درباره ما بپرهیزید، بگویید ما بندگان خدا هستیم و هر چه بخواهید درباره فضائل ما بگویید، حدّ و حریم آن را ترسیم نموده و از نسبت دادن اموری که مخالف اصول دین است برحذر داشته اند.

این مطالب به همه می فهماند که اگرچه مقام اهل البیت (ع) بسی ارجمند است و هرچه دربارۀ آنان بگوییم و بیندیشیم، به کنه ذات و مقام والایشان نخواهیم رسید، اما نباید آنان را از حدّ بندگی و مخلوق بودن و مربوب بودن بالاتر برد[6] و صفاتی را به آنان نسبت داد که برخلاف ضرویات دین می باشند.

بر این اساس، تفاوت بین غلو و اعتقاد صحیح به مقام اهل بیت (ع) به فهم درست از جایگاه آنان و میزان اعتقاد به مقام ایشان بستگی دارد؛ حضرت رضا (ع) نیز توضیح داده‌اند که منظور از بندگی مردم برای اهل بیت (ع) این است که مردم باید از ما اطاعت کنند، زیرا خداوند این اطاعت را واجب کرده است؛[7] زمانی که امام رضا (ع) متوجه شدند که برخی افراد صفات خداوند را به حضرت علی (ع) نسبت می‌دهند، فرمودند که امیرالمؤمنین مانند شما غذا می‌خورد، می‌نوشید و ازدواج می‌کرد، بنابراین نمی‌توان صفات الهی را برای ایشان تصور کرد؛[8] همچنین، از سدیر نقل شده است که امام صادق (ع) با حالتی خشمگین وارد جلسه شدند و فرمودند مردم فکر می‌کنند ما علم غیب داریم و در حالی که کسی جز خداوند علم غیب ندارد؛ سدیر می‌گوید به امام صادق (ع) گفتم که می‌دانیم شما علم زیادی دارید ولی علم غیب را به شما نسبت نمی‌دهیم؛ امام در توضیح علم خود فرمودند: آن فردی که علمی از کتاب در نزد او بود و به یک چشم بر هم زدنی تخت بلغیس را حاضر کرد به اندازه قطره ای از دریا در نزد او علم وجود داشت و حال آیا کسی که بعضی از علم کتاب نزد او است عالم تر است یا فردی که تمام علم کتاب نزد او است؟ بعد حضرت به سینه خود اشاره کرده و فرمودند تمام علم کتاب نزد ما است.[9]

به این ترتیب، مشخص می‌شود که وقتی امام علم غیب را نفی می‌کنند، منظورشان علم فوق‌العاده‌ای که خودشان دارند نیست، بلکه به علم خاصی اشاره دارند که تنها مختص خداوند است و از آن به علم ذاتی و مستقل یاد می‌شود، اما علم فوق العاده ای که از طرف خداوند به ایشان داده شده را برای خود ثابت می‌دانند.

با توجه به آنچه از اهل بیت (ع) برای ما آشکار شده، می‌توان گفت که غالیان کسانی هستند که به نبوت اهل بیت، تناسخ ارواح امامان، تفویض استقلالی به آنان و صفات خدایی برای آن‌ها اعتقاد دارند و حتی برخی به مقام الوهیت برای اهل بیت قائل هستند.[10]

نتیجه گیری:

با توجه به تمامی این مطالب، متوجه می‌شویم که ائمه (ع) فضائل و ویژگی‌هایی دارند که برای بشر قابل تصور نیست؛ این فضائل فراتر از انسان‌های معمولی است، اما باید تأکید کرد که این ویژگی‌ها با صفات خداوند متفاوت است و نمی‌توان برای آن‌ها صفات الهی قائل شد؛ حضرت صادق (ع) هم علم غیب را مختص خدا می‌دانند، اما برای علم خود مرزهایی مشخص می کنند که فراتر از فهم انسانی به نظر می‌رسد؛ بنابراین، اهل بیت (ع) موجودات برتری هستند، در حالی که همیشه بندگان خداوند به شمار می‌روند و این اعتقاد صحیح درباره آنان است؛ با توجه به این نکات، تفاوت بین دیدگاه صحیح و غلو، به فهم درست مقام اهل بیت(ع) و شناخت دقیق از حقیقت غلو بستگی دارد.

 

---

[1] النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، مجد الدین ابن الأثیر، ج3، ص382  - لسان العرب، ابن منظور، ج15، ص133     

[2] تصحیح الاعتقاد، الشیخ المفید، ص131

[3] الکافی، الشیخ الکلینی، ج2، ص75  

[4] ولایت تکوینی و ولایت تشریعی، شیخ لطف الله صافی گلپایگانی، ص 41  

[5] الخصال، الشيخ الصدوق، ج2،  ص 614  و سخن امام صادق (علیه السّلام): «اجْعَلُونَا عَبِيداً مَخْلُوقِينَ وَ قُولُوا فِينَا مَا شِئْتُمْ إِلَّا النُّبُوَّةَ»   

[6] فرهنگ غدیر، محدثی، جواد، ص448            

[7] الكافي، الشيخ الكليني، محمد بن یعقوب، ج1،  ص187     

[8] بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج25، ص275  

[9] الكافي، الشيخ الكليني، محمد بن یعقوب، ج 1، ص 257  

[10] بحوث فی شرح العروة الوثقی، السید محمد باقر الصدر، ج3، ص306  - غلو؛ حقيقت و اقسام آن، سيدكمال حيدري، ص 27-42 -  نقش غلو در انحراف عقاید و افکار، محمد حلی، ص31  /    غلو و تفویض در گستره آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام، سید علیرضا موسوی، ص12