چگونه می‌توان با غلو مقابله کرد؟

[تقوی 1]

چگونه می‌توان با غلو مقابله کرد؟

 

پاسخ اجمالی:

برای مقابله با غلو، می‌توان از روش‌هایی همچون آموزش صحیح اعتقادی، پیروی از سیره اهل بیت (ع)، ترویج اعتدال، نقد علمی باورهای افراطی، هشدار نسبت به پیامدهای غلو، برائت از غالیان، شناخت توطئه‌های دشمنان و استفاده از ابزارهای ارتباطی بهره برد؛ این اقدامات موجب حفظ تعادل در باورهای دینی و جلوگیری از انحرافات فکری می‌شود.

پاسخ تفصیلی:

غلو (افراط و زیاده‌روی در باورهای دینی) یکی از مشکلات مهمی است که می‌تواند موجب آسیب‌های اعتقادی و اجتماعی در جامعه شود؛  برای مقابله با این پدیده، توجه به آموزه‌های اسلامی، استفاده از اصول عقلانی و پیروی از سیره اهل بیت (ع) راه‌حل‌های مؤثری ارائه می‌کند؛ در ادامه، با زبانی ساده به روش‌های مقابله با غلو پرداخته می‌شود:

۱. پیروی از سیره اهل بیت(ع)

بهترین روش‌ برای مقابله با غلو، پیروی و عمل به فرمایشات و رفتار اهل بیت(ع) و الگو قرار دادن آنها است؛ همچنانکه پیامبر خدا فرمود: آنان با حق‌اند و حق با آنان است[1] و یا علی (ع) می‌فرماید:

هیچ کس از این امّت را با خاندان محمّد (ص) نمی‌توان سنجید و هرگز کسی که نعمت ائمه (ع) بر آنان جاری است را با آنان مساوی نمی‌توان دانست؛ آنان، پایه دین و ستون یقین‌اند؛ هر کس از حد در بگذرد، باید به آنان برگردد و هر که باز ماند، باید به آنان بپیوندد. [2]

حضرت رضا (ع) نیز می‌فرماید:

ما خاندان محمّد (ص)، بر روش میانه‌ای هستیم که غالیان، ما را درک نمی‌کنند و و اماندگان، بر ما پیشی نمی‌گیرند. [3]

امام باقر (ع) به سَلَمة بن کُهیل و حَکَم بن عُیَینه می‌فرماید:

به شرق و غرب بروید؛ ولی از دانش صحیح، هرگز چیزی جز آنچه از نزد ما، اهل‌بیت بیرون می‌آید، در نخواهید یافت.[4]

لذا پیروی و الگو قرار دادن امامان (ع) سبب می شود تا مؤمنان و پیروان آنان از افراط و تفریط دور شوند و بر «صراط مستقیم» گام بردارند.

 

2. آموزش صحیح دینی

یکی از اصلی‌ترین راه‌های مقابله با غلو، آموزش اصولی و صحیح دین است؛ وقتی مردم درک درستی از مبانی اعتقادی و احکام دینی پیدا کنند، کمتر به افراط یا تفریط دچار می‌شوند؛ امام علی (ع) می‌فرمایند: که ای مردم، کمال دین در جستجوی دانش و عمل به آن است و آگاه باشید که تحصیل علم از طلب مال واجب‌تر است؛[5] فراگیری صحیح و فهم درست از دین می‌تواند افراد را از افتادن در دام غلو باز دارد.

3. تکیه بر اعتدال و میانه‌روی

قرآن کریم و روایات اهل بیت(ع) همواره مسلمانان را به میانه‌روی و اعتدال در اعتقادات و اعمال دعوت کرده‌اند؛ در سوره مبارکه بقره، آمده است: (و بدین‌سان شما را امتی میانه قرار دادیم) [6]

در توضیح این آیه، امام باقر (ع) می‌فرمایند: ما میانه‌روترین گروه هستیم همانطورکه خداوند در این آیه می‌فرماید: وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً؛ آنکه بسیار بالا رفته [از حق گذشته] باید به‌سوی ما [که وسط هستیم] بازگردد و آنکه عقب‌افتاده باید به ما برسد.[7]

این تأکید بر "میانه‌روی" بهترین رویکرد برای جلوگیری از غلو است؛ اعتدال در اعتقادات و سبک زندگی، مسلمانان را از انحراف به سمت افراط یا تفریط دور نگه می‌دارد.

4. نقد علمی و مستدل باورها

توجه به نقد علمی و تحلیل مستدل اعتقادات و باورها نیز در مقابله با غلو بسیار موثر است؛ در کتاب الفصول المختارة از شیخ مفید، بحث‌های زیادی درباره نقد عقاید افراطی و ارائه دلایل منطقی بر رد آن‌ها آورده شده است؛[8] این رویکرد به روشن شدن حقیقت و جلوگیری از گمراهی کمک می‌کند.

۵. هشدار و برحذر داشتن از غلو

ائمه اطهار همواره با صراحت، مردم را از گرفتار شدن در دام غلو برحذر داشته‌اند؛ به عنوان نمونه، امام علی (ع) فرمودند:

"دو گروه درباره من هلاک می‌شوند: یکی دشمنانی که در کینه و دشمنی افراط کنند و دیگری دوستانی که در محبت به من زیاده‌روی کنند و از حد خارج شوند."[9]

این سخنان نشان می‌دهد که حتی محبت به اهل بیت نباید از حدود اعتدال خارج شود، چرا که زیاده‌روی در محبت نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد.

در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است که حتی از نماز خواندن پشت سر غالی نهی کرده‌اند؛[10] این نهی‌ها اهمیت شناخت درست و عمل به راه میانه را دوچندان می‌کند.

6. برائت و مقابله با غالیان

اهل‌بیت در موارد متعدد حتی از غالیان فاصله گرفته و به صراحت بیزاری خود را از آن‌ها اعلام کرده‌اند؛ امام علی (ع) فرمودند:

اَحَدا بار خدایا! من از غالیان بیزارم، همان‌گونه که عیسی بن مریم از [غالیانِ] نصارا بیزار بود؛ بار خدایا! آنان را برای همیشه تنها و بی‌یاور گذار و احدی از آنان را یاری نرسان! [11]

سایر امامان خاندان رسالت نیز با شدّت، از غالیان، بیزاری جسته‌اند.[12]

7. توجه به نقش دشمنان در ایجاد غلو

برخی از جریان‌های انحرافی غلوآمیز، برخاسته از توطئه دشمنان برای تخریب چهره اهل‌بیت است؛ دشمنان دین با جعل سخنان افراطی درباره اهل‌بیت و نسبت دادن به امامان در صدد گمراه کردن مردم و دور کردن آنها از اهل‌بیت بودند.

حضرت رضا (ع) به صراحت بیان می کنند:

مخالفان ما، در فضایل ما احادیثی ساخته‌اند و آنها را سه دسته قرار داده‌اند: یکی اخبار غلوآمیز؛ دوم، اخباری که در آنها در حقّ ما کوتاهی کرده‌اند؛ و سوم، اخباری که به صراحت از دشمنان ما اسم می‌برند و از آنان بدگویی می‌کنند. [13]

چون مردم، هرگاه اخباری را که در آنها درباره ما غلو شده است، بشنوند، پیروان ما را تکفیر می‌کنند و اعتقاد به «خدا بودنِ ما» را به آنان نسبت می‌دهند؛ و هر گاه اخباری را که در آنها در حقّ ما کوتاهی شده است، بشنوند، آنها را در حقّ ما باور می‌کنند؛ و هر گاه اخباری را که در آنها به صراحت از دشمنان ما اسم برده شده و بدگویی شده است، بشنوند، به نام ما بی‌حرمتی می‌نمایند.

لذا شناخت این توطئه‌ها و آگاهی نسبت به منبع باورهای افراطی، راهی دیگر برای مقابله با غلو است.

8. استفاده از رسانه‌ها و ابزارهای ارتباطی

در دنیای امروز، ابزارهای ارتباطی می‌توانند نقش مهمی در روشنگری و آگاهی‌بخشی داشته باشند؛ انتشار مقالات، برگزاری جلسات گفت‌وگو و استفاده از شبکه‌های اجتماعی برای ترویج دیدگاه‌های صحیح دینی می‌تواند به کاهش غلو کمک کند چراکه توصیه قرآن کریم نیز همین می باشد؛ قرآن در جایی می فرماید: با حکمت و اندرز نیکو به راه پروردگارت دعوت کن و با آن‌ها به روشی که نیکوتر است مجادله نما[14]و در جایی دیگر می فرماید: و باید از میان شما، گروهی باشند که به سوی نیکی دعوت کنند و به کار پسندیده امر کنند و از کار ناپسند باز دارند؛ و آنان همان رستگارانند.[15]

نتیجه‌گیری

در مجموع، با بهره‌گیری از آموزش صحیح دینی، پیروی از سیره اهل بیت (ع)، ترویج اعتدال، تحلیل علمی و.... می‌توان از غلو و افراط در اعتقادات دینی پرهیز کرد و به سوی اعتدال و میانه‌روی در دین پیش رفت و جامعه‌ای متوازن، آگاه و خالی از افراط و زیاده‌روی دینی ایجاد کرد.

 

---

[1] علي عليه السلام مع الحق و الحق مع علي عليه السلام، أبو معاش، سعيد، ج1،  ص 51  «هُم مَعَ الحَقِّ و الحَقُّ مَعَهُم»

[2] نهج‌البلاغة، امام علی (ع)، خطبه ۲    «لا یُقَاسُ بِآلِ مُحَمَّدٍ (ص) مِن هذِهِ الاُمَّةِ اَحَدٌ، وَ لا یُسَوَّی بِهِم مَن جَرَت نِعمَتُهُم عَلَیهِ اَبَدا: هُم اَسَاسُ الدِّینِ، وَ عِمَادُ الیَقِینِ. الَیهِم یَفِیءُ الغَالی، وَ بِهِم یُلحَقُ التَّالی» 

[3]  الكافي، الشيخ الكليني، ج1،  ص 101     «نَحنُ آلَ مُحَمَّدٍ (ص)، النَّمَطُ الاَوسَطُ الَّذی لا یُدرِکُنا الغالی و لایَسبِقُنَا التالی»

[4] همان، ص 399   «شَرِّقا و غَرِّبا؛ لَن تَجِدا عِلما صَحیحا الّا شَیئا یَخرُجُ مِن عِندِنا اهلَ البَیتِ»

[5] تحف العقول، ابن شعبه الحرانی، ج1، ص199   

[6] بقره/ 143 « وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا...»

[7] بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج23، ص349   

 [8]الفصول المختاره، الشیخ المفید

[9] نهج‌البلاغة، امام علی (ع)، حکمت 117  -  بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج 34، ص 307   

[10] تهذیب الأحکام، شیخ الطائفه، ج3، ص31   

[11] الأمالي، الشيخ الطوسي، ج1،  ص 650   «اللّهُمَّ انی بَریءٌ مِنَ الغُلاةِ، کَبَراءَةِ عیسَی بنِ مَریَمَ مِنَ النّصاری. اللّهُمَّ اخْذُلْهم ابَدا و لاتَنصُرْ مِنهُم»

[12] برای مطالعه بیشتر می توان به کتاب اهل بیت (ع) در قرآن و حدیث ذیل عنوان «بیزاری اهل‌بیت از غالیان» مراجعه نمود: اهل بيت (ع) در قرآن و حديث، محمدی ری‌شهری، محمد، ج 2، ص 810 

[13] عيون أخبار الرضا(ع)، الشيخ الصدوق، ج1،  ص 304  «... انَّ مُخالِفینا وَضَعوا اخبارا فی فَضائِلِنا و جَعَلُوها عَلی ثَلاثَةِ اقسامٍ: احَدُهَا الغُلُوُّ، و ثانیهَا التَقصیرُ فی امرِنا، و ثالِثُهَا التَصریحُ بِمَثالِبِ اعدائِنا. فَاذا سَمِعَ النّاسُ الغُلُوَّ فینا، کَفَّروا شیعَتَنا و نَسَبوهُم الَی القَولِ بِرُبوبِیَّتِنا، و اذا سَمِعُوا التَقصیرَ، اعتَقَدوهُ فینا، و اذا سَمِعوا مَثالِبَ اعدائِنا بِاَسمائِهِم، ثَلَبونا بِاَسمائِنا»

[14] نحل/ 125 « ادْعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ ۖ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ ۚ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ ۖ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ»

[15] آل عمران/ 104 « وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»