نبوت چیست و چه تفاوتی با رسالت دارد؟

[تقوی 1]

نبوت چیست و چه تفاوتی با رسالت دارد؟

پاسخ اجمالی:

نبوت مقامی الهی است که در آن فرد برگزیده، حقایق و معارف الهی را دریافت می‌کند و به هدایت بشر می‌پردازد؛ نبی، بدون واسطه از خداوند علم و وحی را دریافت کرده و وظیفه اصلی او بیان اصول و فروع دین و راهنمایی انسان‌ها به سمت سعادت است.

رسالت مرتبه‌ای خاص از نبوت است که علاوه بر دریافت وحی، مسئولیت تبلیغ و ابلاغ پیام الهی به مردم را بر عهده دارد. هر رسول، نبی است؛ اما هر نبی، رسول نیست؛ رسول مأمور به هدایت اجتماعی و برقراری نظام دینی در جامعه است، در حالی که نبی ممکن است تنها نقش دریافت‌کننده وحی را داشته باشد.

از تفاوت‌های دیگر این دو مقام می‌توان به نحوه دریافت وحی اشاره کرد؛ نبی وحی را اغلب در خواب دریافت می‌کند، در حالی که رسول آن را در بیداری نیز دریافت می‌کند؛ همچنین رسول از طریق جبرئیل وحی می‌گیرد، اما نبی ممکن است از راه‌های دیگر مانند الهام قلبی یا رؤیاهای صادقه ارتباط برقرار کند؛ رسالت همراه با مسئولیت اجتماعی و دعوت گسترده است، در حالی که نبوت ناظر به دریافت علوم الهی است.

پس در یک نگاه، رسالت مرحله‌ای فراتر از نبوت است که وظیفه تبلیغ و اجرای دستورات الهی را شامل می‌شود، در حالی که نبوت به دریافت حقیقت وحی ارتباط دارد.

پاسخ تفصیلی:

معنای نبوت:

کلمه «نبوت» در زبان عربی از ریشه «نَبَأ» گرفته شده و دارای معانی متعددی همچون «خبر دادن»،[1] «مکان بلند»،[2] «راه روشن»،[3] و «صدای پنهان»[4] است؛ این واژه، علاوه بر مفاهیم لغوی، در اصطلاح دینی به مقامی اشاره دارد که انسان را به مسیر سعادت و شقاوت راهنمایی می‌کند.[5]

از تعاریف برجسته نبوت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

علامه حلی: نبی فردی است که بدون واسطه از خداوند خبر می‌دهد.[6]

مرحوم کاشف الغطاء: نبوت مقامی است که هدف آن دعوت مردم به سوی حق است.[7]

علامه طباطبایی: نبی کسی است که اصول و فروع دین را برای مردم تبیین کرده و مسیر صلاح دنیوی و اخروی آنان را مشخص می‌نماید؛ این منصب الهی ناشی از لطف خداوند برای هدایت بشر به سوی سعادت است.[8]

آیت‌الله سبحانی: نبی فردی است که تعالیم خود را بدون واسطه از عالم غیب دریافت کرده و مستقیماً مخاطب تجلی الهی قرار می‌گیرد.[9]

بنابراین، نبوت منصبی الهی است که از طریق آن، خداوند معارف و احکام را به پیامبر برگزیده‌اش وحی می‌کند تا به واسطه او، بندگانش را هدایت و راهبری نماید.[10] اعتقاد به نبوت از اصول ضروری دین اسلام و سایر ادیان آسمانی است.[11]

معنای رسالت:

پیش از بررسی تفاوت‌های نبوت و رسالت، نخست باید تعریفی از «رسالت» و «رسول» ارائه شود؛

واژه رسول در لغت به معنای «پیام‌آور» و «فرستاده» آمده است؛[12] اما در اصطلاح دینی، رسول به فردی اطلاق می‌شود که حامل رسالتی ویژه از سوی خداوند باشد، رسالتی که همراه با اتمام حجت بوده و مخالفت با آن موجب عقوبت الهی خواهد شد.[13]

همچنین گفته شده است که رسول فردی است که پیام‌های الهی را از طریق فرشتگان دریافت می‌کند و جبرئیل امر و نهی الهی را بر او بیان می‌نماید.[14]

تفاوت‌های نبی و رسول:

یکی از مباحث کلیدی در شناخت نبوت و رسالت، ارتباط این دو مقام است:

رابطه عام و خاص: رسالت دارای ارتباط خاص‌تری نسبت به نبوت است؛ یعنی هر رسول، نبی محسوب می‌شود، اما هر نبی الزاماً رسول نیست؛ برخی از انبیا به مقام رسالت می‌رسند، در حالی که دیگران در مرتبه نبوت باقی می‌مانند؛ بنابراین، رابطه نبوت و رسالت از نوع «عام و خاص مطلق» است؛[15] چنان‌که شیخ مفید و شیخ طبرسی تأکید کرده‌اند: «کُلُّ رَسُولٍ نَبِیٌّ، وَلَیسَ کُلُّ نَبِیٍّ رَسُولًا» هر رسولی نبی است، اما هر نبی، رسول نیست.[16]

دیدگاه مخالف: برخی دانشمندان این تفکیک را نپذیرفته و معتقدند که بین نبوت و رسالت از نظر مصداقی تفاوتی وجود ندارد؛ هر نبوتی همراه با رسالتی بوده و پیامبرانی که فاقد رسالت باشند بسیار نادرند؛ بنابراین، این دیدگاه تأکید دارد که نبوتی بدون رسالت فاقد مفهوم روشن است.[17]

کاربرد این دو واژه در قرآن: هنگامی که دو واژه «رسول» و «نبی» در کنار یکدیگر استعمال شوند، مانند آیه: «وَما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلا نَبِىٍّ إِلاّ إِذا تَمنّى أَلْقَى الشَّيْطانُ فِى أُمْنِيَّتِهِ»،[18] مفسران بر این باورند که «نبی» فردی است که تعالیم خود را بدون واسطه از عالم غیب دریافت می‌کند، در حالی که «رسول» آموزگاری الهی است که پیام‌های خداوند را از طریق وسایط خاصی مانند جبرئیل دریافت می‌نماید؛[19] و از این حیث، نبوت مرتبه عالی پیامبری محسوب می‌شود.[20]

نحوه دریافت وحی: رسول وحی را در حالت خواب و بیداری دریافت می‌کند، در حالی که نبی وحی را تنها در خواب مشاهده می‌کند.[21]

واسطه در دریافت وحی: پیام الهی به رسول از طریق جبرئیل نازل می‌شود، اما نبی ممکن است وحی را از فرشتگان دیگر، الهام قلبی یا رؤیاهای صادقه دریافت نماید.[22]

مأموریت و وظایف: رسول مأمور به ابلاغ پیام الهی به مردم است، اما نبی چنین وظیفه‌ای ندارد؛ شیخ طوسی نیز بر این تفاوت تأکید کرده است.[23]

ماهیت مقام: نبوت مقامی است که محور آن ارتباط مستقیم با عالم غیب است، در حالی که رسالت مقامی مرتبط با ابلاغ پیام الهی و اجرای مأموریت ویژه در میان مردم محسوب می‌شود.[24]

نتیجه‌گیری:

بر اساس این مباحث، می‌توان چنین نتیجه گرفت:

نبی فردی است که وحی الهی را دریافت می‌کند؛ رسول فردی است که وحی را به مردم ابلاغ می‌کند.

در یک دیدگاه، نبوت و رسالت دو مقام متمایز بوده و در برخی موارد از نظر مصداقی تفاوت دارند؛ اما در دیدگاه دیگر، این دو مقام ماهیتاً یکی هستند، و هرگاه نبوتی تحقق یافته است، رسالتی نیز همراه آن بوده است؛  بنابراین، تفاوت این دو عنوان بیشتر از زاویه نگاه و کاربرد واژه‌ها بررسی می‌شود.

 

---

[1]   لسان العرب، ابن منظور، ج ۱، ص ۱۶۲   - مجمع البحرین، طریحی، ج ۱، ص ۴۰۵

[2] لسان العرب، ابن منظور، ج ۱، ص 163  

[3]  العین، خلیل بن احمد، الفراهدی، ج ۸، ص ۳۸۲.  

[4] الصحاح، جوهری، ج ۱، ص ۷۴  

[5] شرح چهل حديث( اربعين حديث)، الخميني، السيد روح الله، ج 1، ص 200  

[6] الباب الحادي عشر، علامه حلی،  ص۸

[7] اصل الشيعة وأصولها، شیخ محمد حسن، كاشف الغطاء،ج1،ص 220     

[8] ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی ،ج 2 ، ص 210 

[9] منشور جاوید، شیخ جعفر، سبحانی، ج3، ص328  

[10] «گفتگوی سه دین الهی پیرامون معنی نبوت»: اعظم پرچم، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ش ۱۶ و ۱۷، ص ۱۱۲

[11] درآمدی به شیعه‌شناسی، گلپایگانی، ربانی، ص ۱۹۵.

[12] المفردات في غريب القرآن، القاسم الحسين بن محمد، الراغب الأصفهاني، ج1، ص353      

[13] الميزان في تفسير القرآن، محمد حسین، الطباطبائي، ج 2، ص 140    

[14] منشور جاوید، شیخ جعفر، سبحانی، ج3، ص328 

[15] شهید مطهری در تعریف عام و خاص مطلق چنین می فرمایند: دو کلی عام و خاص مطلق ، کوچکتر در داخل دایره بزرگتر قرار گرفته است‌. آشنایی با علوم اسلامی1، مرتضی مطهری، ج1، ص45   

[16] أوائل المقالات في المذاهب والمختارات، الشيخ المفيد، ج 1، ص 45  / مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، الشیخ الطبرسی، ج7، ص163   

[17] منشور جاوید، شیخ جعفر، سبحانی، ج3، ص325   

[18] حج/52 « وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِيٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّىٰ أَلْقَى الشَّيْطَانُ فِي أُمْنِيَّتِهِ فَيَنْسَخُ اللَّهُ مَا يُلْقِي الشَّيْطَانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللَّهُ آيَاتِهِ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ»

[19] منشور جاوید، شیخ جعفر، سبحانی، ج3، ص328 

[20] همان، ج3، ص 329 

[21] معجم الفروق اللغويه الفروق اللغويه بترتيب وزياده، ابوهلال، العسكري، ج 1 ، ص 531  /    الکافی، الشیخ الکلینی، ج ۱، ص ۱۷۶

[22] التعریفات،جرجانی، ص ۱۰۵

[23] تفسیر التبیان، الشیخ الطوسی، جلد7، ص331   

[24] منشور جاوید، شیخ جعفر، سبحانی، ج3، ص 324