غلو در اسلام از چه زمانی شکل گرفته است؟

[تقوی 1]

غلو در اسلام از چه زمانی شکل گرفته است؟

 

پاسخ اجمالی:

غلو در اسلام به معنای افراط و زیاده‌روی در اعتقادات دینی است که از ابتدای ظهور اسلام شکل گرفته است. نخستین نمونه‌های غلو در زمان پیامبر اکرم (ص) مشاهده شد، مانند آنچه هنگام وفات فرزندش ابراهیم رخ داد. پیامبر و ائمه اطهار (ع) همواره در برابر این پدیده هشدار داده و آن را محکوم کرده‌اند. با گذر زمان، غلو موجب اختلافات و چالش‌های اعتقادی در جوامع اسلامی شد. قرآن و روایات به شدت از این امر نهی کرده‌اند، تأکید بر اعتدال و میانه‌روی در دین، راهکاری برای حفظ وحدت و سلامت اعتقادات اسلامی است.

پاسخ تفصیلی:

غلو به معنای افراط و زیاده‌روی در اعتقادات دینی است که در طول تاریخ بشر همیشه وجود داشته و دارای سابقه ای دیرینه است؛[1]با توجه به گزارش‌های قرآنی، مواردی از غلو درباره موجودات طبیعی، انسان‌ها، پیامبران و ملائکه در ادیان پیش از اسلام نیز دیده می‌شود. [2]

در تاریخ اسلام نیز غلو یکی از مباحث مهم و پیچیده است که از همان ابتدای ظهور اسلام به وجود آمده و به مرور زمان تأثیرات و پیامدهای مختلفی بر جوامع اسلامی داشته است.

شاید بتوان گفت که نخستین اندیشه‌های غالیانه در زمان حیات پیامبر پس از وفات فرزندش ابراهیم رخ داد؛[3] زمانی که بنا به گزارش مورخان، مقارن با وفات ابراهیم، خورشیدگرفتگی روی داد و گروهی چنین پنداشتند که به سبب وفات فرزند پیامبر خورشیدگرفتگی روی داده است؛ این باور با برخورد و نهی از سوی پیامبر مواجه شد. [4]

حتی بعد از وفات پیامبر اکرم برخی نویسندگان اهل سنّت، غلو در حق خلفا را به جایی رسانده اند که مقام آنان را از مقام پیامبر اکرم (ص) برتر شمرده و پیامبر (ص) را ادامه دهنده راه خلفا خوانده اند. [5]

در کلام پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) به وضوح به موضوع غلو پرداخته شده [6]و در روایات بسیاری این موضوع را مورد انتقاد شدید قرار داده اند.

به عنوان مثال: ابا رافع قرظی و سید نجرانی خطاب به پیامبر اکرم (ص) عرض کردند: ‌ای محمد! آیا می‌خواهی تو را بپرستیم و تو را خدا بخوانیم؟! پیامبر در پاسخ فرمودند: "پناه بر خدا! نمی‌پرستیم جز خدای یگانه و امر نمی‌نماییم به پرستش غیر او،؛ پس من به چنین چیزی مبعوث نشدم و بدان امر نشدم.[7]

ائمه (ع) نیز با پیروی از راه و روش پیامبر اکرم (ص)، با غلوکنندگان به گونه‌ای شدید برخورد می‌کردند که با هیچ گروه دیگری این‌چنین قاطعانه برخورد نمی‌کردند؛ در این‌جا به چند نمونه از مواردی که در روایات متعدد و معتبر آمده است، اشاره می‌کنیم:

  گروهی نزد حضرت علی (ع) آمدند و داخل منزل آن حضرت شدند و گفتند: «انَّک ربنا و انت الذی خلقتنا و انت الذی رزقتنا» آن حضرت پس از موعظه و نصیحت آنها فرمودند از این گفته ها دست بردارید و توبه کنید، آنها قبول نکردند و حضرت همه آنها را به شدت مجازات نمودند. [8]

هنگامیکه مفضل از امام صادق(ع) در مورد مقصره و مرتفعه(غالیان) سوال می کند، امام صادق(ع) اینگونه به او پاسخ می دهند: ای مفضل، مقصران کسانی هستند که خداوند آنان را به فضل علم ما هدایت کرده و اسرار ما را به ایشان آشکار کرده است؛ ولی در ما شک کردند و فضل ما را انکار کردند و گفتند: خداوند نبوده که به آن‌ها قدرت و معرفت خود را عطا کرده است؛ اما مرتفعه، کسانی هستند که به سبب محبت و ولایت ما، مقاماتی برای اهل البیت قائل شده‌اند که حقیقتی ندارد؛ آنان از ما نیستند و ما نیز از آنان نیستیم و امامانشان نیز از آنان نیستند؛ این‌ها با عذاب امت‌های طغیانگر عذاب می‌شوند تا هیچ نوع عذابی باقی نماند که با آن عذاب نشوند.[9]

 ابوهاشم جعفری می‌گوید: از امام رضا (ع) درباره غلوکنندگان و مفوضه سؤال کردم؛ حضرتش چنین پاسخ دادند: غلوکنندگان کافر و مفوضه مشرک‌اند؛ هم‌نشینی، اختلاط نمودن، اعتماد کردن، هم‌پیاله بودن، ارتباط داشتن، ازدواج کردن، پناه دادن، اطمینان نمودن، تأیید و کمک کردن به ایشان حتی به اندازه سر سوزنی موجب خروج از ولایت خداوند و رسولش و ولایت ما اهل بیت می‌گردد.[10]

 در روایتی دیگر از وجود نازنین امام رضا(ع) اینگونه نقل شده است: از امام رضا علیه‌السلام پرسیده شد: ای فرزند رسول خدا ! این چیست که مردم از شما شایع کرده‌اند؟ آن‌حضرت فرمودند:آن کدام است؟، گفته شد: شما ادّعا کرده‌اید که مردم بنده ما هستند! امام علیه‌السلام فرمودند: خدایا! ای کسی که آسمان‌ها و زمین را آفریده‌ای و به ناپیدا و پیدا آگاهی! تو شاهدی که من چنین مطلبی را هرگز نگفته‌ام و از احدی از پدرانم نشنیده‌ام که چنین کلامی گفته باشند؛ بارالها! تو خود می‌دانی که از این مردم چه ستم‌هایی به ما وارد شده است و این‌که این افترا هم از ستم‌های ایشان است که درباره ما روا داشته‌اند، آن‌گاه بیان داشتند: اگر اینان بنابر گفتار خودشان -که به ما نسبت می‌دهند- که ما گفته‌ایم همگی بنده ما هستند، پس بگویند ما آنان را از چه کسی خریده‌ایم؟ گفته شد: راست گفتی ای فرزند رسول خدا، سپس امام رضا (ع) به راوی فرمودند: آیا تو منکری آن‌چه را خدای تعالی از ولایت و امامت ما بر تو و دیگران واجب فرموده است چنان‌که دیگران منکرند؟ راوی گفت: پناه به خدا، هرگز! بلکه من به ولایت و امامت شما اقرار دارم.[11]

روایات متعدد دیگری نیز وجود دارد که برای مطالعه بیشتر، می توانید به کتبی که در این زمینه نگاشته شده است مراجعه کنید؛[12]با توجه به مطالب بیان شده، دانسته شد که غلو در اسلام از ابتدای ظهور آن وجود داشته و به مرور زمان باعث اختلافات و چالش‌های زیادی در جامعه اسلامی شده است؛ در قرآن و روایات اهل بیت (ع) به شدت از آن نهی شده است؛ این موضوع نشان‌دهنده اهمیت اعتدال و میانه‌روی در دین و دوری از افراط و تفریط است تا بتوان وحدت و سلامت اعتقادات اسلامی را حفظ کرد.

 

---

[1] غلو (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)، صالحی نجف‌آبادی، ص۱۹- غلو از دیدگاه تشیع، علی انصاری بویراحمدی، ص20

[2] غالیان (کاوشی در جریان‌ها و برآیندها)، صفری فروشانی، ص۳۱-۳۳  

[3] غلو (درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین)، صالحی نجف‌آبادی، ص64

[4] انساب الاشراف، بلاذری، ج۱، ص۴۵۲-  بحارالأنوار، العلامه المجلسی، ج۷۹، ص۹۱

[5] الغدير،العلامة الأميني،ج 8، ص 49  -  غلو از دیدگاه تشیع، علی انصاری بویراحمدی، ص 24

[6] الکافی ، الشیخ الکلینی، ج4، ص153

[7] بحار الأنوار، ج25، ص262   

[8] همان، العلامه المجلسی، ج25، ص299   

[9] الهدایة الکبری ، حسین بن حمدان الخصیبی، ص431  

[10] بحار الأنوار، العلامه المجلسی، ج25، ص273  

[11] عیون أخبار الرضا، الشیخ الصدوق، ج1، ص197   

[12] غلو؛ درآمدی بر افکار و عقاید غالیان در دین، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، (از یک مقدمه و دو فصل تشکیل شده است. در فصل اول، نویسنده به تعریف غلو و بررسی علل پیدایش آن در جهان اسلام پرداخته و نمونه‌هایی از باورها و اندیشه‌های غلوآمیز را بیان کرده است. فصل دوم این کتاب، سه گروه مختلف را به عنوان اضلاع مثلث غلو معرفی می‌کند: دشمنان اهل بیت (ع)، دوستان افراطی و گروهی که به انگیزه اباحی‌گری و لذت‌طلبی به غلو روی آورده‌اند.) - غالیان؛ کاوشی در جریان‌ها و برآیندها،  نعمت‌الله صفری فروشانی (این کتاب چهار فصل دارد. فصل اول به کلیات و مسائلی درباره تعریف غلو، تاریخچه و علل پیدایش آن اختصاص دارد. فصل دوم بررسی غُلات و فرقه‌های مختلف آن در تاریخ است. فصل سوم با عنوان غلات در آینه عقیده و عمل به بررسی عقاید مختص به غلات و عقاید مشترک آنان با شیعه اختصاص یافته و فصل چهارم هم درباره تأثیرات غلات در تاریخ شیعه بحث می‌کند.)