وضعیت شیعیان در زمان غیبت صغری امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) چگونه بوده است؟

[تقوی 1]

وضعیت شیعیان در زمان غیبت صغری امام عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) چگونه بوده است؟

 

پاسخ اجمالی:

در دوران غیبت صغری، جامعه شیعه با چالش‌های قابل‌توجهی مواجه شد؛ پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، آشفتگی و سردرگمی در میان شیعیان به وجود آمد، به‌گونه‌ای که حتی برخی از اعضای خاندان امام درباره امامت فرزند ایشان اختلاف داشتند؛ در این شرایط، اصحاب خاص امام، به‌ویژه عثمان بن سعید عمری، برای اثبات امامت حضرت حجت(عج) تلاش کردند، در حالی که حکومت به شدت در پی یافتن و کنترل امام مهدی(عج) بود؛ با هدایت نواب اربعه و صدور توقیعات از سوی امام، شیعیان توانستند از این بحران عبور کنند؛ در نهایت، با تثبیت جایگاه امامت، تشیع به قدرت و نفوذ قابل‌توجهی دست یافت، به‌طوری‌که در پایان این دوران، حضور و تأثیر شیعیان در مناسک حکومتی مشهود بود.

پاسخ تفصیلی:

دوره غیبت صغری، نخستین مرحله از غیبت امام دوازدهم(عج)، با پایان یافتن در سال ۳۲۹ق نقطه‌عطفی مهم در تاریخ شیعه محسوب می‌شود؛ این دوران، که بنابر اختلاف‌نظرها ۶۹ یا ۷۴ سال به طول انجامید، با شرایط پیچیده‌ای همراه بود؛ برخی از عالمان شیعه، مانند شیخ مفید در الارشاد[1] و طبرسی در اعلام الوری[2]، آغاز آن را سال ۲۵۵ق، یعنی زمان تولد امام مهدی(عج)، دانسته و مدت غیبت را ۷۴ سال ذکر کرده‌اند؛ در مقابل، گروهی دیگر آن را از سال ۲۶۰ق، هم‌زمان با آغاز امامت ایشان پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، محاسبه کرده و مدت آن را ۶۹ سال می‌دانند.[3]

پس از شهادت امام حسن عسکری(ع)، جامعه شیعه با بحران و سردرگمی شدیدی روبرو شد؛[4] این سردرگمی به حدی بود که دانشمند بزرگی چون ابو زید احمد بن سهل بلخی از خراسان به عراق سفر کرد تا امام زمان خود را بیابد؛[5] حتی در میان خاندان امام عسکری نیز اختلاف‌نظر درباره امامت فرزند ایشان وجود داشت، به‌طوری‌که مادر و عمه امام عسکری از امامت فرزند ایشان حمایت می‌کردند، درحالی‌که خواهر ایشان از امامت جعفر، برادر امام عسکری، پشتیبانی می‌کرد.[6]

در چنین شرایطی، اصحاب خاص امام تحت هدایت عثمان بن سعید عمری تلاش کردند تا جامعه شیعه را از امامت فرزند امام حسن عسکری(ع) آگاه کنند و این بحران را مدیریت نمایند؛[7] از سوی دیگر، همین گروه باید هم‌زمان این موضوع را به حکومت بقبولانند که امام حسن عسکری(ع) فرزندی نداشته است؛[8] زیرا حکومت، با آگاهی از نقش حضرت مهدی(عج) در پایان دادن به ظلم، به‌شدت در جست‌وجوی ایشان بود؛[9] حتی پس از شهادت امام عسکری(ع)، منزل ایشان تحت نظر قرار گرفت و برخی افراد بازداشت شدند.[10]

با وجود این سختی‌ها، جامعه شیعه به‌تدریج از بحران عبور کرد؛ این امر با تلاش‌های نایب اول امام، صدور توقیعات از سوی حضرت حجت(عج)[11]، ملاقات برخی افراد با ایشان و اخبار مربوط به وجود امام تحقق یافت.[12] بر اساس گزارش شیخ مفید، تا سال ۳۷۳ق، مذهب امامیه به‌عنوان مذهب غالب شیعیان شناخته می‌شد؛[13] در پی این روند، و با هدایت نواب اربعه، شیعه توانست به قدرت و نفوذ قابل‌توجهی دست یابد؛[14] به‌گونه‌ای که در اواخر دوران غیبت صغری، شیعیان در بسیاری از مناسک حکومتی نیز نفوذ پیدا کرده بودند.[15]

 

---

[1] الارشاد، الشیخ المفید، ج2، ص 340 

[2] إعلام الورى بأعلام الهدى، الشيخ الطبرسي، ج 2، ص259  

[3] تاريخ الغيبة؛ الصدر، السيد محمد، ج1، ص 345 

[4] كمال الدين و تمام النعمة، الشيخ الصدوق، ج 2، ص426    

[5] معجم الادباء ارشاد الاريب الي معرفه الاديب، الحموي، ياقوت، ج1، ص 277  

[6] مکتب در فرایند تکامل، سید حسین مدرسی، ص 161     

[7] كمال الدين و تمام النعمة، الشيخ الصدوق، ج2،  ص435   

[8] الغيبة، الشيخ الطوسي، ج 1  ص 360   

[9]  الإرشاد، الشيخ المفيد، ج2،  ص 336    

[10] كمال الدين و تمام النعمة، الشيخ الصدوق، ج2،  ص 476      

[11] الغيبة، الشيخ الطوسي، ج1،  ص285  

[12] كمال الدين و تمام النعمة، الشيخ الصدوق، ج2،  ص 443  

[13] الفصول المختارة، الشيخ المفيد، ج1، ص321  

[14] الغيبة، الشيخ الطوسي، ج1،  ص 109 

[15] مکتب در فرایند تکامل، سید حسین مدرسی، ص328