اقسام توحید چیست؟

[تقوی 1]

اقسام توحید چیست؟

پاسخ اجمالی:

 اقسام توحید

توحید، اساسی‌ترین اصل اعتقادی اسلام، به پنج مرتبه اصلی تقسیم می‌شود:

توحید در ذات: خداوند یگانه است، همتا و شریک ندارد و ذات او بسیط و غیر مرکب است.

توحید در صفات: صفات الهی عین ذات او هستند و هیچ صفتی مستقل از ذاتش نیست.

توحید افعالی: تمام افعال عالم ناشی از اراده و مشیت الهی است، و هیچ قدرتی مستقل از او وجود ندارد.

توحید در الوهیت: تنها خداوند شایسته پرستش و اطاعت است و هیچ معبودی جز او وجود ندارد.

توحید در تشریع: حق قانون‌گذاری و تعیین احکام صرفاً مختص خداوند متعال است.

این تقسیم‌بندی برگرفته از آموزه‌های قرآنی و روایات اسلامی است و برای درک عمیق‌تر هر مرتبه، مراجعه به منابع تفصیلی توصیه می‌شود.

پاسخ تفصیلی:

توحید، بنیادی‌ترین اصل اعتقادی در اسلام، مراتبی دارد که متکلمان، فیلسوفان و عرفای مسلمان با تکیه بر قرآن کریم و روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه آن را تبیین کرده‌اند؛ برای سهولت درک، این تقسیم‌بندی در موارد زیر خلاصه شده است:

۱. توحید در ذات

این مرتبه نخستین و اساسی‌ترین درجه از توحید است که بر بی‌همتایی خداوند تأکید دارد؛ او نه مانند و همتا دارد و نه جایگزینی، چنان‌که در قرآن کریم آمده است: «و هیچکس [در ذات و صفات] همانند و همتا و شبیه او نمی‌باشد.»[1]

همچنین، توحید ذاتی به این معناست که خداوند متعال فاقد هرگونه ترکیب و تعدد است.

۲. توحید صفاتی

این مرتبه بیانگر آن است که صفات الهی عین ذات خداوند هستند و چیزی مستقل از آن محسوب نمی‌شوند؛ به همین دلیل، وقتی می‌گوییم «خدا عالم است»، علم او جزئی جدا از ذاتش نیست، بلکه همان ذات مقدس او را تشکیل می‌دهد؛ همین مسئله درباره سایر صفات همچون قدرت، حیات و اراده نیز صادق است.

در قرآن کریم آمده است: «پروردگارت که دارای عزت است، از آنچه او را بدان توصیف می‌کنند، منزّه است.»[2]

در این آیه، «توصیف» اشاره دارد به اینکه خداوند از هر صفتی که موجب ترکیب یا تعدد شود، منزه است. همچنین، امام صادق (ع) در حدیثی، صفات علم، شنوایی، بینایی و قدرت را ذات الهی دانسته و تصریح کرده‌اند که خداوند پیش از آنکه چیزی برای شنیدن و دیدن باشد، شنوا و بینا بوده است.

۳. توحید افعالی

همان‌گونه که خداوند در ذات خود یگانه است، در افعال نیز شریک و همکاری ندارد؛ بر اساس این اصل، تمام اتفاقات عالم فعل خداوند است و منشأ افعال تمامی موجودات، ذات مقدس الهی محسوب می‌شود؛ اذکاری مانند «لا حول و لا قوة إلا بالله»[3] نیز اشاره به این حقیقت دارند.

توحید افعالی شامل موارد زیر می‌شود:

توحید در خالقیت: تنها خالق مستقل عالم، ذات مقدس الهی است؛ سایر موجودات، اگرچه خلق می‌کنند، اما این خلق نیازمند اذن و مشیت خداوند است و بدون اراده او ممکن نیست؛[4] چنان‌که قرآن کریم می‌فرماید: «بگو خدا خالق همه چیز است و اوست یکتا و پیروز.»[5]

توحید در ربوبیت: یعنی خداوند، تنها مدبّر مستقل عالم است و تمامی مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به او هستند. مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به خدای متعال هستند و وابستگی‌هایی که به یکدیگر دارند، سرانجام به وابستگی همه آنها به آفریننده منتهی می‌شود؛ اوست که بعضی از آفریدگان را بوسیله بعضی دیگر اداره می‌کند، روزی‌خواران را بوسیله روزی‌هایی که می‌آفریند روزی می‌دهد، و موجودات ذی‌شعور را با وسایل درونی (مانند عقل و سایر قوای ادراکی) و وسایل بیرونی (مانند پیامبران و کتب آسمانی) هدایت می‌کند و برای مکلفین احکام و قوانینی وضع و وظایف و تکالیفی تعیین می‌کند.[6]

این ربوبیت در قرآن کریم چنین بیان شده است: «پروردگار شما خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید، سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت و به تدبیر کار ]جهان[ پرداخت.»[7] همچنین تصریح شده است: «ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار (رب) جهانیان است.»[8]

توحید در حاکمیت: خداوند متعال، تنها حاکم مستقل بر عالم است: «آیا نمی‌دانستی که حکومت آسمان‌ها و زمین، از آن خداست؟!...»[9]

۴. توحید در الوهیت

واژه «اله» در فرهنگ اسلامی به معنای معبودِ شایسته‌ی پرستش و اطاعت است؛ بنابراین، توحید در الوهیت به این معناست که تنها خداوند سزاوار عبادت و اطاعت است؛ این اصل در شعار توحیدی اسلام، «لا اله الا الله» متجلی شده است.[10]

علاوه بر این، توحید در عبادت و توحید در طاعت نیز از لوازم این مرتبه هستند، زیرا عبادت و اطاعت باید صرفاً مختص ذات اقدس الهی باشد.

۵. توحید در تشریع

در این مرتبه، تأکید می‌شود که تنها خداوند متعال، حق قانون‌گذاری و صدور احکام را دارد، چنان‌که در قرآن آمده است: «حکم و فرمان، تنها از آنِ خداست! حق را از باطل جدا می‌کند، و او بهترین جداکننده (حق از باطل) است.»[11]

توحید در تشریع از مصادیق توحید ربوبی نیز محسوب می‌شود، زیرا قانون‌گذاری حقیقی تنها از سوی مدبّر مستقل عالم امکان‌پذیر است.

تقسیم‌بندی ارائه‌شده بر اساس نظر مشهور علمای علم کلام است، اما این بدان معنا نیست که تقسیم‌بندی‌های جزئی‌تر یا متفاوتی وجود ندارند. همچنین، هر بخش به‌صورت خلاصه بیان شده است و برای درک بهتر، توصیه می‌شود توضیحات تفصیلی‌تری از هر مرتبه را در منابع تخصصی مطالعه فرمایید.

 

---

[1] اخلاص / 4 «وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ»

[2] صافات/180 « سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ»

[3] «حوقله» بعینه در قرآن نیامده اما عبارت «لا قُوَّةَ إِلّا بِالله» در آیه 39 سوره کهف آمده است. البته این ذکر یکی از اذکار معروفه میان مسلمانان است، محمد بمن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) نقل کرده که رسول گرامی اسلام این ذکر را در قنوت نماز وتر خود قرائت می‌کرد. (من لا یحضره الفقیه، الشیخ الصدوق،  ج‏1، ص487).

[4] شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، علی اصغر رضوانی، ج1، ص129.

[5] رعد/16 « قُلْ مَنْ رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ ۚ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ لَا يَمْلِكُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعًا وَلَا ضَرًّا ۚ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمَاتُ وَالنُّورُ ۗ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكَاءَ خَلَقُوا كَخَلْقِهِ فَتَشَابَهَ الْخَلْقُ عَلَيْهِمْ ۚ قُلِ اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ»

[6]  آموزش عقاید، آیت الله مصباح یزدی ، ص83.

[7] یونس/3 « إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَىٰ عَلَى الْعَرْشِ ۖ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ ۖ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ۚ ذَٰلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ ۚ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ»

[8] حمد/2 « الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ»

[9] بقره/107 « أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۗ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ»

[10] آموزش عقاید، آیت الله مصباح یزدی،  ص 85

[11] يوسف / 40 «مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ ۚ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ ۚ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ۚ ذَٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ»