اقسام توحید چیست؟

[تقوی 1]

اقسام توحید چیست؟

بسیاری از متکلمان، عارفان و فیلسوفان مسلمان، با تکیه بر قرآن کریم و روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، مراتب و درجاتی برای توحید برشمرده‌اند که برای فهم بهتر مخاطب این تقسیم بندی در موارد ذیل خلاصه شده است:

·       اول) توحید در ذات: اولین مرتبه از مراتب توحید است به این معنا که خداوند بی‌همتاست و مثل و مانند و جایگزینی ندارد، خداوند در قرآن می فرماید: «و هیچکس [در ذات و صفات] همانند و همتا و شبیه او نمی باشد.»[1] بر اساس معنایی دیگر توحید ذاتی یعنی خداوند متعال تعدد و دوگانگی ندارد و عاری از ترکیب است.

·       دوم) توحید صفاتی: به معنای اینست که ذات خداوند متعال با اوصاف او یکی است و زائد بر ذات باری تعالی نیست. بنابراین وقتی می‌گوئیم «خدا عالم است» یعنی علم عین ذات پروردگار است و بعنوان جزئی به او اضافه نشده است. و همینطور است سایر اوصاف الهی همچون قادریت یا حیات و... خداوند متعال در آیه 180 سوره مبارکه صافات می‌فرماید: «پروردگارت که دارای عزت است از آنچه او را به آن توصیف می‌کنند، منزّه است.»[2] «توصیف» در آیه به منزه بودن خداوند متعال از هرگونه صفتی اشاره می‌کند که خلاف یگانگی و توحید باشد خصوصا که آیه با تنزیه آمده و اشاره به عزت خداوند دارد. در روایتی از امام صادق (علیه السلام)  به نقل از ابوبصیر علم، شنوایی، بینایی و قدرت ذات خداوند متعال برشمرده شده و تصریح شده که پروردگار شنوا و بینا بوده پیش از اینکه چیزی برای شنیدن و دیدن باشد.

·       سوم) توحید افعالی: همانطور که خداوند متعال در ذات خود یگانه است، در افعال خود نیز شریک و همکاری ندارد. لازمه اعتقاد به توحید افعالی اینست که هر آنچیزی که در این عالم اتفاق می‌افتد فعل خداوند متعال است و منشأ افعال تمامی موجودات عالم ذات مقدس پروردگار تلقی می‌شود کما اینکه یکی از اذکار معروفه میان مسلمانان به همین مطلب اشاره دارد: «لاحَولَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِالله»[3]. توحید افعالی در موارد ذیل تجلی پیدا می‌کند:

o      توحید در خالقیت به این معنا که تنها خالق مستقل در عالم یکی است و هر کس غیر از او در خالقیتش محتاج به اذن و مشیت اوست و کسی بدون اراده او کاری انجام نمی‌د‌هد. ولی این اراده و مشیت الهی با اختیار بنده ناسازگاری ندارد[4]. در کلام خدا در این مورد اینگونه آمده است «بگو خدا خالق همه چيز است و اوست يكتا و پيروز[5]»؛

o      توحید در ربوبیت به این معنا که تنها خداوند مدبر مستقل عالم می باشد؛ در نتیجه «مخلوقات در همه شئون وجودی وابسته به خدای متعال هستند و وابستگی‌هایی که به یکدیگر دارند سرانجام به وابستگی همه آنها به آفریننده منتهی می‌شود و اوست که بعضی از آفریدگان را بوسیله بعضی دیگر اداره می‌کند و روزی‌خواران را بوسیله روزی‌هایی که می‌آفریند روزی می‌دهد و موجودات ذی شعور را با وسایل درونی (مانند عقل و سایر قوای ادراکی) و با وسایل بیرونی (مانند پیامبران و کتب آسمانی) هدایت می‌کند و برای مکلفین احکام و قوانینی وضع و وظایف و تکالیفی تعیین می‌کند»[6]. ربوبیت و خالقیت با یکدیگر تلازم دارند و معنا ندارد که آفریننده غیر از مدبر امور آفرینش باشد. در قرآن کریم نیز اینگونه آمده: «پروردگار شما خداوند است كه آسمانها و زمين را در شش روز آفريد، سپس بر تخت (قدرت) قرار گرفت و به تدبير كار ]جهان[ پرداخت»[7]. «ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار (رب) جهانیان است»‌[8].

o      توحید در حاکمیت: خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «آیا نمی‌دانستی که حکومت آسمانها و زمین، از آن خداست؟!...»[9]. بر اساس آموزه‌های قرآن کریم، این حاکمیت استقلالی، بلامنازع و بر تمامی موجودات عالم است.

·       چهارم) توحید در الوهیت: از کلمه «اله» اخذ شده که واژه‌ای پرکاربرد در ادبیات اسلامی است. «اله به معنای پرستیدنی یا شایسته عبادت و اطاعت است و مانند کتاب به معنای نوشتنی و چیزی که شأنیت نوشتن را دارد»[10]. شعار توحیدی اسلام «لا اله الا الله»، که جزء شهادتین است نیز اشاره بر اختصاص الوهیت به خداوند متعال دارد. در کنار توحید در الوهیت، از توحید در عبادت و توحید در طاعت سخن به میان آمده که به معنای انحصار عبادت و اطاعت به خداوند متعال است. ایندو در واقع لازمه توحید در الوهیت هستند.

·       پنجم) توحید در تشریع: به این معنا که تنها خداوند است که بگونه‌ای استقلالی حق قانون گذاری و حکم دادن را دارد و در کلام الهی در این مورد چنین آمده است: «حکم و فرمان، تنها از آنِ خداست! حق را از باطل جدا می‌کند، و او بهترین جداکننده (حق از باطل) است»[11]. توحید در تشریع می‌تواند از مصادیق توحید ربوبی نیز محسوب گردد. چرا که قانون گذاری از کسی مدبر عالم است سزاوار می‌باشد.

 

تقسیم بندی ارائه شده در این نوشته بر اساس نظر مشهور علمای کلامی تهیه شده است ولی بدین معنا نیست که تقسیم بندی غیر از آن یا مفصل تر وجود نداشته باشد. از طرفی موارد بصورت بسیار خلاصه تهیه شده است. لذا توصیه می‌شود که برای درک بهتر مراتب و تقسیم بندی‌های توحیدی به توضیحات ذیل هرکدام از موارد فوق در دسته بندی مجزای آن مراجعه شود.

 

[1] اخلاص / 4 «وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ»، ترجمه انصاریان

[2] صافات/180، ترجمه انصاریان

[3] «حوقله« بعینه در قرآن نیامده اما عبارت «لا قُوَّةَ إِلّا بِالله» در آیه 39 سوره کهف آمده است. البته این ذکر یکی از اذکار معروفه میان مسلمانان است، محمد بمن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) نقل کرده که رسول گرامی اسلام این ذکر را در قنوت نماز وتر خود قرائت می‌کرد. (من لا یحضره الفقیه، ج‏1، ص487)

[4] علی اصغر رضوانی، شیعه شناسی و پاسخ به شبهات، ج1، ص129

[5] سوره مبارکه رعد/16، ترجمه آیت الله مکارم

[6] آیت الله مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص 78

[7] سوره مبارکه یونس/3، ترجمه آیت الله مکارم

[8] سوره مبارکه حمد/2، ترجمه آیت الله مکارم

[9] بقره/107، ترجمه آیت الله مکارم

[10] آیت الله مصباح یزدی، آموزش عقاید، ص 79

[11] يوسف / 40 ((إِنِ الْحُكْمُ إلاّ للّهِ، أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إيّاهُ