عبدالله بن سبا کیست و در تاریخ شکل گیری شیعه چه نقشی را می توان برای او قائل شد؟

[تقوی 1]

عبدالله بن سبا کیست و در تاریخ شکل گیری شیعه چه نقشی را می توان برای او قائل شد؟

 

پاسخ اجمالی:

عبدالله بن سبا شخصیتی مناقشه‌برانگیز در تاریخ اسلام است که برخی منابع او را عامل اصلی تحولات دوران خلافت عثمان و آغاز جریان شیعه دانسته‌اند؛ روایت‌هایی وجود دارد که او یک یهودی اهل صنعاء بود که پس از پذیرش اسلام، اندیشه‌هایی مانند وصایت امام علی(ع) و غصب خلافت توسط عثمان را ترویج کرد و در شورش‌های زمان خلافت عثمان نقش داشت؛ اما پژوهشگران بزرگی مانند طه حسین و سیدمرتضی عسکری در صحت این داستان تردید جدی دارند، چرا که در بسیاری از منابع معتبر تاریخی نامی از او به میان نیامده و تنها طبری آن را از سیف بن عمر نقل کرده است، که خود از نظر رجالی ضعیف شمرده می‌شود؛ حتی علمایی که وجود او را پذیرفته‌اند، او را فردی غالی و منحرف دانسته‌اند، اما نقش گسترده‌ای که برخی برای او ترسیم کرده‌اند، بیشتر به افسانه شباهت دارد تا واقعیت تاریخی.

پاسخ تفصیلی:

در مورد عبدالله بن سبا باید گفت عده ای نقش پر رنگی به او در تاریخ بخشیده اند و او را میان دار تمام جنگ های زمان حضرت علی(ع) دانسته اند و شیعه را منتسب به او می دانند؛ طبری در این مورد می گوید در زمان عثمان شخصی یهودی به نام عبد الله بن سبأ از « صنعاء » اسلام را اختیار نمود؛ او افکاری متفاوت نسبت به سایر مسلمانان داشت از جمله؛ اینکه رسول خدا(ص) مانند حضرت عیسی رجعت خواهد کرد، هر پیامبری وصی داشته است و حضرت علی(ع) وصی رسول خدا(ص) است و عثمان غاصب حق خلافت می باشد؛عبدالله بن سبا برای ترویج افکار خود به بلاد اسلامی سفر می کرد و در این بین توانست حمایت افرادی مانند ابوذر، عماربن یاسر، محمد بن ابی حذیفه، عبدالرحمن عدیس، محمد بن ابی بکر، صعصعه بن صوحان عبدی، مالک اشتر را به خود جلب کند؛ نتیجه همین تحریک ها سبب شد که عده ای از مسلمانان بر علیه خلیفه وقت شوریدند و او را به قتل رساندند و همین گروه نیز در جنگ جمل و صفین نیز دخالت اساسی داشته اند.[1]

در پاسخ به این دیدگاه باید گفت دکتر طه حسین مصری می گوید به گمان من کسانی که تا  این حد موضوع عبد الله بن سبا را بزرگ جلوه داده اند بر خود و تاریخ اسراف شدیدی نموده اند زیرا نخستین اشکالی که با آن مواجه می شویم آن است که در مصادر مهم تاریخی ذکری از عبد الله بن سبا نمی بینیم نه در طبقات ابن سعد و نه در انساب الاشراف بلاذری و  در دیگر مصادر تاریخی یادی از او نشده و فقط طبری از سیف بن عمر این قضیه را نقل کرده است؛ سایر مورخانی که این قضیه را بیان کرده اند، این داستان را از طبری نقل کرده اند؛[2] دکتر  طه حسین در جایی دیگر می گوید به گمان قوی دشمنان شیعه در ایام بنی امیه و بنی عباس در قصه عبد الله بن سبا مبالغه کرده اند.[3]

محمد عماره قصه عبدالله بن سبا را مورد تردید قرار می دهد؛[4]  از افراد دیگری که در وجود عبد الله بن سبا و قصه آن تردید دارند می توان به سیدمرتضی عسکری اشاره کرد.[5]  علمایی نیز که وجود او را ثابت می دانند به علت وجود روایات ذم از سوی اهل بیت(ع)[6] او را غالی و کافر می دانند ولی نقشی که برای عبدالله بن سبا ترسیم شده است را نمی پذیرند؛ شیخ طوسی او را غالی و کافر می داند.[7] همچنانکه علامه حلی نیز عبدالله بن سبا را غالی و ملعون می داند.[8] بر این اساس به طور قطع چه وجود او ثابت شود و چه نشود آنچه در مورد او وارد شده است نقش گسترده او در دوران عثمان می باشد، که افسانه ای

بیش نیست.

 

---

[1] تاريخ الطبري، الطبري، ابن جرير ،ج3،  ص 378  / الكامل في التاريخ، ابن الأثير، عزالدین، ج3، ص 154   

[2] الفتنة الکبری، دکتر طه حسین، ج1، ص132   

[3] همان، ص134   

[4] الخلافة و نشاة الاحزاب الاسلامیه، عماره، محمد، ص154- 155    

[5] عبدالله بن سبأ وأساطير أخرى ، السيد مرتضى العسكري، ج2، ص 381تا385   

[6] وسائل الشيعة ، الشيخ حرّ العاملي ، ج28، ص 336     

[7] رجال الطوسي، الشيخ الطوسي، ج1، ص 75    

[8] خلاصة الاقوال، العلامة الحلي، ج1 ، ص372