پیدایش شیعه به چه صورت بوده است؟

[تقوی 1]

پیدایش شیعه به چه صورت بوده است؟

پاسخ اجمالی:

شیعه از همان آغاز اسلام به‌عنوان یک جریان اعتقادی مطرح بوده است؛ در روایات متعددی از پیامبر اکرم(ص)، واژه «شیعه» در ارتباط با امیرالمؤمنین علی(ع) به‌کار رفته و در منابع شیعه و اهل سنت ثبت شده است؛ پیامبر(ص) در تفسیر برخی آیات قرآن، به امامت و جایگاه ویژه علی(ع) و پیروان ایشان اشاره کرده‌اند؛ این سخنان نشان می‌دهد که شکل‌گیری تشیع ریشه‌ای عمیق در اعتقادات اسلامی دارد و از دوران صدر اسلام به‌عنوان یک حقیقت تثبیت‌شده شناخته می‌شده است.

پاسخ تفصیلی:

تشیع، به عنوان یکی از دو شاخه اصلی و مهم اسلام، نقش محوری و بی‌بدیلی در تاریخ و فرهنگ اسلامی ایفا کرده است؛ درک ریشه‌ها و چگونگی پیدایش آن برای فهم تحولات بعدی جهان اسلام و تمایزات کلامی و فقهی میان مذاهب اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است.

با این حال، موضوع پیدایش تشیع همواره محل بحث و گفت‌وگو در منابع تاریخی و کلامی مسلمانان و همچنین در آثار مستشرقان بوده است؛ این بحث‌ها گاه با انگیزه‌های غیرعلمی نیز همراه بوده‌اند که بر پیچیدگی موضوع می‌افزاید؛ دیدگاه‌های متفاوتی در مورد زمان دقیق پیدایش تشیع وجود دارد که از عصر پیامبر اکرم (ص) تا قرون متأخرتر را در بر می‌گیرد.[1]

نظریه‌ اصلی درباره پیدایش تشیع:

این دیدگاه که مورد قبول اکثر قریب به اتفاق علمای امامیه است، بیان می‌کند که واژه "شیعه" را خود پیامبر اسلام (ص) برای پیروان و یاران علی (ع) به کار برده‌اند؛[2] این اختصاص از سوی بنیانگذار اسلام انجام شده و مکتب تشیع با طلوع اسلام آغاز و منتشر شد؛  بر اساس این نظریه، پیامبر اکرم (ص) در همان روزی که مردم را به اسلام دعوت کردند، علی (ع) را نیز به عنوان رهبر و پیشوا معرفی و صراحتاً دستور به پیروی از ایشان دادند؛[3] لذا این روز را می‌توان "روز دعوت به تشیع" یا "ظهور تشیع" نامید؛ و نصوص متعدد دیگری نیز دلالت دارد که پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را وصی و جانشین خود معرفی کرده اند.[4]

 برخی معتقدند که تعدادی از صحابه بزرگ پیامبر (ص) نظیر سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد و عمار یاسر، در زمان حیات آن حضرت به عنوان "شیعه علی" شناخته می‌شدند.[5] این امر نشان می‌دهد که هسته‌های اولیه تشیع، نه به عنوان یک گروه سیاسی صرف، بلکه به عنوان جریانی با پیوندهای عمیق اعتقادی و ولایی، از همان دوران نبوی شکل گرفته بود.  

اهمیت واقعه غدیر خم و حدیث یوم الانذار در این نظریه برجسته است؛ حدیث یوم الانذار به عنوان بهترین شاهد این نظریه ذکر شده است به این صورت که حضرت در این واقعه ها وصایت و جانشینی حضرت علی را ذکر کرده اند.[6] واقعه غدیر خم نیز آخرین اقدام پیامبر (ص) برای تحکیم اساس مکتب تشیع بود که در آن رسول اکرم (ص) از جمعیت بی‌شمار برای علی (ع) بیعت گرفتند[7] و روز غدیر را می‌توان "روز انتشار تشیع" نامید.

علاوه بر این، پیامبر (ص) در احادیث متعددی، علی (ع) و شیعیانش را ستوده و رستگاری آنها را در قیامت وعده داده‌اند. به عنوان مثال علامه مجلسی در بحارالانوار آورده است که پس از نزول آیه «مسلماً کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند، اینانند که بهترین مخلوقاتند»،[8] پیامبر اکرم(ص) خطاب به علی(ع) فرمودند: «مراد از آیه، تو و شیعیانت هستید. شما در روز قیامت در حالی که خشنودید، حضور خواهید یافت...».[9]

خطیب بغدادی نیز از رسول خدا(ص) نقل می‌کند: «یا علی، تو و شیعیانت در بهشت خواهید بود».[10]

ابن عساکر از پیامبر اکرم(ص) روایت کرده است که ایشان فرمودند: «من و علی همچون درختی هستیم؛ من ریشه‌ام، علی تنه آن، حسن و حسین میوه‌های آن هستند، و شیعیان برگ‌های آن درخت‌اند...».[11]

این روایات نشان می‌دهند که مفهوم «شیعه» در دوران صدر اسلام، به‌ویژه در سخنان پیامبر اکرم(ص)، با جایگاه ویژه امیرالمؤمنین(ع) گره خورده است؛ در ادامه باید گفت سقیفه اولین تجلی عمومی و سیاسی تشیع به عنوان یک گروه متمایز بود؛ در این واقعه، در حالی که امام علی (ع) و برخی از صحابه مشغول تدارک مراسم تدفین پیامبر (ص) بودند،[12] گروهی از انصار و مهاجرین در سقیفه بنی‌ساعده گرد هم آمدند و بدون مشورت با همه مسلمانان، ابوبکر را به عنوان خلیفه تعیین کردند.[13] این اقدام عجولانه، علی (ع) و یارانش را در برابر یک عمل انجام شده قرار داد و مورد انتقاد شدید حضرت و یاران وفادارشان همچون سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، زبیر و... قرار گرفت؛[14] این انتقاد و عدم پذیرش بود که اقلیتی را از اکثریتی جدا کرد.

 

---

[1] مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، زمستان 1401 - شماره 73، ص214

[2] ينابيع المودة لذو القربى، القندوزي، سليمان بن ابراهيم، ج4، ص170

[3] كنز العمال ، المتقي الهندي، ج13، ص133

[4] اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات ، حرعاملی، محمدبن حسن، ج3، ص297

[5]  خطط الشام ، كرد علي، محمد، ج6، ص245

[6]  تاريخ الطبري = تاريخ الرسل والملوك، وصلة تاريخ الطبري، الطبري، أبو جعفر، ج2، ص321

[7] صحيح وضعيف سنن ابن ماجة ، الألباني، ناصر الدين، ج1، ص188

[8] بینه/7 « إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَٰئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ»

[9] بحار الانوار، العلامه المجلسی، ج35، ص346

[10] تاریخ بغداد، الخطیب البغدادی، ج 14، ص321

[11] تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج42، ص383 « شجرة أنا أصلها وعليّ فرعها، والحسن والحسين ثمرها والشيعة ورقها »

[12] أسرار آل محمد عليهم السلام ، سليم بن قيس الهلالي، ج1، ص210-211

[13] شرح نهج البلاغة ، ابن ابي الحديد، ج6، ص10

[14] أسرار آل محمد عليهم السلام ، سليم بن قيس الهلالي، ج1، ص238