مفترض الطاعه بودن امام به چه معناست و چه کسانی را شامل می شود؟

[تقوی 1]

مفترض الطاعه بودن امام به چه معناست و چه کسانی را شامل می شود؟

 

پاسخ اجمالی:

مفهوم "مفترض الطاعه" به فردی اشاره دارد که اطاعت از او واجب و الزام‌آور است؛ در اصطلاح، امام معصوم (ع) به عنوان مفترض الطاعه شناخته می‌شود، یعنی اطاعت از او بر همه‌ی افراد، بدون هیچ قید و شرطی، واجب است.

این وجوب اطاعت ریشه در آیه‌ی شریفه‌ی "أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ" دارد که طبق تفاسیر معتبر، "اولی الامر" در این آیه به ائمه‌ی معصومین (ع) اختصاص دارد.

همچنین، حدیث ثقلین و دیگر روایات نقل‌شده از پیامبر اکرم (ص) و اهل‌بیت (ع) بر وجوب اطاعت مطلق از امامان تأکید دارند؛ علمای بزرگی چون علامه طباطبائی، طبرسی و شیخ طوسی نیز بر این معنا تصریح کرده‌اند.

در نتیجه، تنها امامان معصوم (ع) دارای مقام "مفترض الطاعه" هستند و اطاعت از آنان بر همگان واجب است.

پاسخ تفصیلی:

واژه‌ی "افترض" در زبان عربی به معنای واجب بودن است[1] و واژه‌ی "طاعت" نیز به معنای فرمان‌پذیری و اطاعت[2]؛ بنابراین، معنای لغوی "مفترض الطاعه" به فردی اشاره دارد که اطاعت از او واجب و الزام‌آور است.

در اصطلاح، "مفترض الطاعه" بودن امام بدین معناست که اطاعت از او بر تمامی افراد، بدون هیچ قید و شرطی، واجب است؛ چنان‌که علامه طباطبائی بر این امر تأکید کرده‌اند[3].

مبنای قرآنی وجوب اطاعت از امام

یکی از پرسش‌های اساسی این است که این اطاعت مطلق چگونه و برای چه کسانی ثابت می‌شود؟ در پاسخ باید گفت که قرآن کریم صراحتاً فرمان می‌دهد:

«أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُوْلِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ»[4]

علما از این آیه، وجوب اطاعت بدون هیچ قید و شرطی را برداشت کرده‌اند؛ علامه طباطبائی درباره‌ی این آیه فرموده‌اند که همان‌طور که اطاعت بدون چون و چرا از پیامبر اکرم (ص) واجب است، اطاعت از امام نیز همان‌گونه واجب است، زیرا عبارت «أولی الامر» در این آیه بدون تکرار فعل "أَطِيعُوا" به اطاعت از رسول معطوف شده است[5].

افزون بر این، مرحوم طبرسی[6] و شیخ طوسی[7] نیز تصریح کرده‌اند که این مقام به‌طور اختصاصی متعلق به ائمه معصومین (ع) است؛ همچنین بر اساس روایات اهل‌بیت (ع)، مراد از "اولی الامر" در این آیه، امامان معصوم‌اند.

شواهد حدیثی بر وجوب اطاعت از امام

رسول خدا (ص) در مواضع مختلف بر این حقیقت تأکید کرده‌اند که یکی از مهم‌ترین موارد، حدیث ثقلین است[8].

فقیه برجسته مرحوم ابوالصلاح حلبی، متکلم و اندیشمند شیعه در قرن چهارم و پنجم قمری، بر این نکته تأکید دارد که به دلیل اطلاق کلام پیامبر (ص) در حدیث ثقلین، اطاعت از اهل‌بیت نیز بدون هیچ‌گونه قید و شرطی واجب است[9].

علاوه بر این، شیخ صدوق در ذیل روایتی از عایشه اشاره می‌کند که پیامبر اکرم (ص) این مقام را برای حضرت علی (ع) به رسمیت شناخته‌اند؛[10] همچنین در حدیثی دیگر، امام صادق (ع) به‌صراحت تصریح دارند که خداوند اطاعت از ما را واجب گردانیده است[11].

مرحوم کلینی نیز در کتاب "کافی" بخشی را با عنوان "فرض طاعة الأئمة" اختصاص داده‌اند که در آن هفده روایت در اثبات این مقام جمع‌آوری شده است[12].

نتیجه‌گیری

بر اساس مبانی قرآنی، روایی و نظر علمای برجسته، مقام "مفترض الطاعه" اختصاص به ائمه‌ی معصومین (ع) دارد، به این معنا که اطاعت از آنان بر همگان واجب و بدون هیچ قید و شرطی است.

 

---

[1] لسان العرب، ابن منظور ، ج 7، ص 202 /  تاج العروس، الزبيدي، مرتضى، ج 18، ص 485

[2] لسان العرب، ابن منظور، ج 8، ص240 / تاج العروس، الزبيدي، مرتضى، ج 21، ص 462

[3] الميزان في تفسير القرآن، العلامة الطباطبائي، ج 4، ص 391

[4] نساء/ 59 « يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا»

[5] الميزان في تفسير القرآن، العلامة الطباطبائي، ج 4، ص 391

[6] مجمع البيان في تفسير القرآن، الشيخ الطبرسي، ج 3، ص 114

[7] التبيان في تفسير القرآن، الشيخ الطوسي، ج 3، ص 236

[8] معاني الأخبار، الشيخ الصدوق، ج 1، ص 90 / الكافي، الشيخ الكليني، ج 1، ص 287 / كمال الدين و تمام النعمة، الشيخ الصدوق، ج 1، ص 64 /  المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، ابن عطية، ج 5، ص 230 / صحیح مسلم، مسلم، ج 4، ص 1873، ح 36 / سنن الترمذی، الترمذی، محمد بن عیسی، ج 5، ص 662، ح 3786 / مسند أحمد، أحمد بن حنبل، ج 17، ص 170

[9] الكافي في الفقه، الحلبي، أبو الصلاح، ج 1، ص 97

[10] معاني الأخبار ، الشيخ الصدوق، ج 1، ص103، ح1

[11] الكافي، الشيخ الكليني، ج 1، ص 186، ح6

[12] همان، ص 185