معنای مولا از دیدگاه اهل لغت و مفسرین چیست؟

[تقوی 1]

معنای مولا از دیدگاه اهل لغت و مفسرین چیست؟

 

پاسخ اجمالی:

واژه‌ی "مولا" در متون لغوی و تفسیری دارای معانی مختلفی است، اما برخی از برجسته‌ترین لغت‌شناسان آن را به معنای "اولی به تصرف" گرفته‌اند؛ از جمله کعبی، زجّاج، فرّاء و ابی عبیده که این معنا را در تفسیر آیه‌ی «النَّارُ هِيَ مَوْلَاكُمْ» تأیید کرده‌اند.

همچنین مفسران معروف مانند فخر رازی، بغوی و آلوسی این دیدگاه را پذیرفته‌اند و در تفاسیر متعددی "مولا" به همین معنا آمده است.

پیامبر اکرم (ص) نیز در موارد متعدد فرموده‌اند: «اَلَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؟»

و در ادامه تصریح کرده‌اند که "الله و رسول او مولای شما هستند"، که نشان‌دهنده‌ی اولویت ایشان در تصرف و هدایت است.

در نتیجه، با توجه به نظرات لغت‌شناسان، تفاسیر معتبر و سخنان پیامبر اکرم (ص)، واژه‌ی "مولا" به معنای "اولی به تصرف" پذیرفته شده است.

پاسخ تفصیلی:

واژه‌ی "مولا" در متون لغوی و تفسیری معانی متعددی دارد، اما برخی از برجسته‌ترین لغت‌شناسان آن را به معنای "اولی به تصرف" دانسته‌اند؛ در ادامه، برخی از نظرات سرشناسان این حوزه ارائه می‌شود.

دیدگاه لغت‌شناسان درباره معنای "مولا"

کعبی واژه‌ی "مولا" را به معنای اولی به تصرف گرفته است؛ فخر رازی در تفسیر آیه‌ی «هِيَ مَوْلَاكُمْ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ» تصریح می‌کند که کعبی "مولا" را به معنای "اولی" دانسته است؛ همچنین زجّاج، فرّاء و ابی عبیده نیز همین معنا را برداشت کرده‌اند، بنابراین معنای آیه این خواهد بود: "آتش جایگاه شماست که بر شما اولی و برتر است"[1].

محمد بن سائب کلبی از دانشمندان برجسته‌ی کوفه و صاحب تفسیر بوده و ابن عدی درباره‌ی او می‌گوید: «تفسیری به گستردگی تفسیر کلبی از هیچ‌کس سراغ نداریم»[2].

فرّاء، که یکی از لغت‌شناسان برجسته‌ی عرب بود، بنا به نقل ابوالعباس ثعلب، نقش اساسی در حفظ و تدوین ادبیات عرب داشته است و گفته شده: «اگر فراء نبود، ادبیات عرب نابود می‌شد، چون او بود که آن را خالص نگه داشت»[3].

ابوعبیده نیز از چهره‌های برجسته در دانش لغت بوده است و جاحظ درباره‌ی او تصریح کرده: «بر روی زمین کسی آگاه‌تر از ابوعبیده به همه‌ی دانش‌ها نبوده است»[4].

ابوبکر انباری نیز واژه‌ی "مولا" را به معنای "اولی به تصرف" دانسته و در تفسیر آیه‌ی «النَّارُ هِيَ مَوْلَاكُمْ» این معنا را تأیید کرده است[5].

ابوالقاسم صاحب بن عباد الطالقانی نیز همین معنا را برای واژه‌ی "مولا" پذیرفته است[6].

اذعان آلوسی به معنای "مولا"

هرچند آلوسی در برخی بخش‌های کتاب خود بر دیدگاه شیعه درباره‌ی "مولا" ایراد وارد کرده است، اما در جایی دیگر تصریح کرده که اهل لغت واژه‌ی "مولا" را به معنای "اولی به تصرف" گرفته‌اند[7].

مفسران و تفاسیر معتبر

در تفاسیر متعددی، از جمله در ذیل آیه‌ی «مَأْوَاكُمُ النَّارُ هِيَ مَوْلَاكُمْ»، واژه‌ی "مولا" به معنای "اولی به تصرف" آورده شده است[8]. همچنین، در تفسیر آیه‌ی «النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ»، بغوی می‌گوید:

«تمام دستورات پیامبر باید نافذ باشد و از آن اطاعت شود؛ اگر کسی خواهان چیزی باشد که مخالف دستور رسول خداست، باید از فرمان ایشان تبعیت کند.»[9]

مولا در کلام پیامبر اکرم (ص)

خود رسول خدا (ص) بارها فرموده‌اند: «اَلَسْتُ أَوْلَى بِكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ؟»

یعنی: «من نسبت به شما در اطاعت و تصرف، اولویت دارم.»

در برخی موارد، پس از بیان این جمله، فرموده‌اند: «وَإِنَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ مَوْلَاكُمْ»

که به معنای "اولی به تصرف" بودن نسبت به خود افراد است؛[10] بنابراین، خود پیامبر اکرم (ص) واژه‌ی "مولا" را به معنای "اولی به تصرف" تبیین کرده‌اند تا هیچ شک و شبهه‌ای در این معنا باقی نماند.

نتیجه‌گیری

با توجه به نظرات لغت‌شناسان برجسته، تفاسیر معتبر و سخنان پیامبر اکرم (ص)، واژه‌ی "مولا" به معنای "اولی به تصرف" آمده است، به‌گونه‌ای که در متون لغوی و تفسیری، این معنا مورد تأیید قرار گرفته است.

 

---

[1] تفسير الرازي (مفاتيح الغيب أو التفسير الكبير)، الرازي، فخر الدين، ج 29، ص 459 - تفسير البغوي - ط دار طيبة، البغوي، أبو محمد، ج 4، ص57 - البحر المحيط في التفسير، أبو حيّان الأندلسي، ج 5، ص 433

[2] تاريخ الاسلام - ت تدمري؛ الذهبي، شمس الدين، ج: 9، ص: 267.

[3]  تاريخ بغداد، الخطيب البغدادي، ج 16، ص 224

[4] تذكره الحفاظ، الذهبي، شمس الدين، ج1، ص 272

[5] الزاهر في معاني كلمات الناس، ابن الأنباري، ج 1، ص 125

[6] المحيط في اللغه، الصاحب بن عباد، ج 2، ص 468

[7] تفسير روح المعاني - ط دار إحياء التراث؛ الألوسي، شهاب الدين، ج: 27، ص: 178.

[8] تفسير القرآن الكريم، المقدم، محمد إسماعيل، ج 157، ص 8  - التفسير المنير؛ الزحيلي، وهبة، ج 27، ص 308  -  تفسير النسفي، النسفي، أبو البركات، ج 3، ص 437 – تفسير البيضاوي، البيضاوي، ناصر الدين، ج 5، ص 187 – تفسير الطبري، الطبري، أبو جعفر، ج22، ص 408 – صحيح البخاري؛ البخاري، ج: 6، ص: 146.

[9] تفسير البغوي، البغوي، أبو محمد، ج 6، ص 318

[10] إتحاف الخيرة المهرة بزوائد المسانيد العشرة، البوصيري، ج7، ص 210