چرا پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در روز غدیر خم از واژه "خلیفه" یا واژه های دیگر استفاده نکردند و به واژه "مولی" اکتفاء کردند؟

[تقوی 1]

چرا پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) در روز غدیر خم از واژه "خلیفه" یا واژه های دیگر استفاده نکردند و به واژه "مولی" اکتفاء کردند؟

 

پاسخ اجمالی:

پیامبر اکرم (ص) در روز غدیر خم از واژه "مولی" استفاده کردند، زیرا این واژه در زبان عربی به معنای "اولی به تصرف" و "سرپرست" است و دلالت روشنی بر ولایت دارد؛ پیش از غدیر، ایشان از تعابیری مانند "خلیفه" و "وصی" نیز برای معرفی امیرالمؤمنین (ع) بهره برده بودند؛ انتخاب واژه "مولی" در غدیر، ضمن هماهنگی با آیات قرآن، تأکید بر جایگاه ویژه حضرت علی (ع) در هدایت امت اسلامی داشت و پس از آن، فرشته وحی با نزول آیه اکمال دین، این اعلان را تأیید کرد.

پاسخ تفصیلی:

بحث درباره واژه «مولا» در کلام پیامبر اکرم (ص) همواره یکی از مسائل مهم و مورد اختلاف در تاریخ اسلام بوده است؛ برخی تلاش کرده‌اند با ارائه تفاسیر مختلف، از دلالت این واژه بر ولایت و امامت امیرالمؤمنین (ع) در حدیث غدیر فاصله بگیرند؛ این اختلاف دیدگاه، پیشینه‌ای دیرینه دارد؛ چنان‌که سعد روایت می‌کند که فردی از اهل سنت، در پاسخ به استناد یک شیعه به حدیث غدیر، چنین گفت:

«اگر پیامبر (ص) قصد داشت جانشین خود را در امر حکومت و خلافت به‌طور روشن مشخص کند، قطعاً همانند دیگر احکام شرعی، این مسئله را با صراحت بیان می‌فرمود؛ همان‌گونه که نماز، زکات، روزه رمضان و حج را بدون ابهام تبیین کرد»^[1]

این دیدگاه، پرسشی اساسی را مطرح می‌کند: آیا پیامبر (ص) نمی‌توانست مسئله خلافت را با بیانی دیگر، بدون هیچ ابهامی، برای مردم مشخص سازد؟ یا اینکه انتخاب واژه «مولا» در فرمایش ایشان، دارای حکمت خاصی بود که با جایگاه امیرالمؤمنین (ع) و مفاهیم قرآنی همخوانی داشت؟

در ابتدا لازم به ذکر است برای معرفی شخصی بعنوان جانشین بعد از خود می توان از الفاظی که دلالت بر این امر دارد استفاده نمود، پیامبر اکرم (ص)، قبل از غدیرخم، از جمیع الفاظ و تعابیری که دال بر این مطلب بوده است استفاده نموده بودند از جمله ذکر لفظ خلیفه و وصی در مورد حضرت علی در واقعه "یوم الدار" که رسول الله خویشان خود را برای دعوت به یکتا پرستی جمع نموده و فرمودند: چه کسی است که مرا در این امر (یکتاپرستی) یاری کند؟ کسی به حضرت پاسخی نداد مگر حضرت علی؛ این واقعه سه مرتبه تکرار شد و در آخر پیغمبر فرمودند یا علی تو وصی، برادر و خلیفه بعد از منی.[2]

و در جایی دیگر فرمودند: تو خلیفه من بر تمام مؤمنان هستی[3] همچنین در جایی دیگر فرمودند: تو ولی مؤمنان هستی[4] و نسائی روایت می‌کند که پیامبر (ص) هنگام توقف کاروان، از مردم پرسیدند: «ولیّ و سرپرست شما کیست؟» و پس از تأیید مردم که خداوند و پیامبر (ص) ولی آنان هستند، پیامبر دست علی (ع) را بلند کرده و فرمودند: «هر کس که من ولیّ او هستم، علی نیز ولیّ اوست. ^[5] در جای جای تاریخ اسلام این موارد ذکر شده است.

استفاده از لفظ مولی در غدیر خم بدین جهت بوده که این لفظ به روشنی دلالت بر جانشینی دارد و این کلمه در لغت عرب بمعنی اولی می باشد همچنانکه بزرگان لغت به این مطلب اشاره نموده اند[6] -[7]-[8] و خود پیامبر اکرم این واژه را در معنی اولی به تصرف استفاده نموده بودند لذا در روز غدیر خم به دستور خداوند متعال که فرمودند: «ای پیامبر! آنچه از سوی پروردگارت ]درباره ولایت و رهبری علی بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین (ع)[ بر تو نازل شده، ابلاغ کن؛ و اگر این کار را نکنی، رسالت خدا را نرسانده‌ای؛ و خدا تو را از آسیب مردم حفظ خواهد کرد»،[9] پیامبر اکرم برای اعلام جانشینی علی (ع) از کلمه مولی استفاده نمودند[10] -[11] و بعد از بیان جانشینی علی (ع)، فرشته وحی نازل گردید و این آیه شریفه را به پیغمبر خدا وحی کرد:  «الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِينا» «امروز دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را برای شما پسندیدم»[12]

نتیجه گیری

واقعه غدیر خم از منظر تاریخی، نقش اساسی در تثبیت جایگاه اهل بیت (ع) و مفهوم امامت در اسلام داشت؛ این واقعه نه‌تنها مسئله ولایت را مشخص ساخت، بلکه نشان داد که هدایت امت اسلامی پس از پیامبر (ص)، به امیرالمؤمنین (ع) سپرده شده است. بنابراین، واژه «مولا» نه‌تنها انتخابی تصادفی نبود، بلکه مفهومی الهی داشت که جایگاه امیرالمؤمنین (ع) را هم‌ راستا با مفاهیم قرآنی تعیین و تثبیت کرد.

 

---

[1] الطبقات الكبرى - ط دار صادر، ابن سعد، ج5، ص319

[2] تاريخ الطبري (تاريخ الرسل والملوك، وصلة تاريخ الطبري)؛ الطبري، أبو جعفر، ج: 2، ص: 321؛  / الغدیر، علامه امینی، ج۳،ص۲۳۸. 

[3] کتاب السنه؛ ابن أبي عاصم، ج: 1، ص: 589.   

[4] مسند أحمد؛ أحمد بن حنبل، ج: 38، ص: 117.

[5] خصائص علي، النسائي، ج: 1، ص: 96، ح 79.

[6] محمد بن سائب کلبی معنای مولاه را اولی به تصرف گرفته است: تفسير الرازي (مفاتيح الغيب أو التفسير الكبير)، الرازي، فخر الدين،  ج 29، ص 459 -تفسير البغوي - ط دار طيبة؛ البغوي، أبو محمد، ج: 4، ص: 57  - البحر المحيط في التفسير، أبو حيّان الأندلسي، ج 5، ص 433.

[7]   ابوبکر انباری معنای مولاه را اولی به تصرف گرفته است: الزاهر في معاني كلمات الناس، ابن الأنباري، ج 1، ص 125.

[8] أبو القاسم صاحب بن عُبّاد الطالقانی  نیز مولاه را همین معنا گرفته است: : المحيط في اللغه، الصاحب بن عباد، ج 2، ص 468.  

[9] مانده/67 «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ ۖ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ ۚ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ»

[10] الدر المنثور في التفسير بالمأثور، السيوطي، جلال الدين، ج 3، ص 117.

[11]  تاريخ اليعقوبي، احمد بن ابی یعقوب، ج 2، ص 43.

[12] مائده/3 « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا »