چرا نام اهل بیت در قرآن بیان نشده است؟

[تقوی 1]

چرا نام اهل بیت در قرآن بیان نشده است؟

 

پاسخ اجمالی:

قرآن کریم به جای ذکر مستقیم نام اهل بیت (ع)، روش بیان کلیات را برگزیده است و جزئیات را به تفسیر و بیان پیامبر (ص) واگذار کرده است؛ همان‌طور که نماز و حج در قرآن آمده اما جزئیات آن را سنت نبوی تعیین شده است، امامت نیز در قرآن به صورت یک اصل بیان شده اما مصادیق آن از طریق احادیث مشخص شده است؛ در برخی آیات، مانند آیه تطهیر، قرآن اهل بیت (ع) را با صفات خاص معرفی کرده است و این روش قرآن در بیان حقایق دینی است.

پاسخ تفصیلی:

یکی از پرسش‌های مهم درباره قرآن این است که چرا نام اهل بیت (ع) به‌صورت صریح در آن ذکر نشده است؛ این پرسش از امام صادق (ع) نیز پرسیده شد، و ایشان در پاسخ فرمودند که شیوه قرآن بر بیان کلیات استوار است، در حالی که تبیین جزئیات به عهده رسول خدا (ص) گذاشته شده است.

برای نمونه، قرآن اصل حج را بیان کرده، اما شرح دقیق مناسک آن را پیامبر (ص) بر عهده دارد؛ همچنین، نماز در قرآن ذکر شده، اما تعداد رکعات و جزئیات آن به واسطه رسول خدا (ص) مشخص شده است؛ در باب امامت نیز همین قاعده پابرجاست؛ اصل امامت در قرآن آمده، اما تفسیر و تبیین آن بر عهده پیامبر (ص) است.[1]

امام باقر (ع) در این باره فرموده‌اند: «اسلام بر پنج پایه استوار است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت»[2] این سخن بیانگر آن است که اصول بنیادین دین در قرآن کریم وجود دارد، اما شرح و تفسیر دقیق آن از طریق سنت نبوی و آموزه‌های اهل بیت (ع) ارائه شده است.

این حقیقت نشان می‌دهد که قرآن، به‌عنوان کتاب هدایت، چارچوب کلی اعتقادات و عبادات را مشخص کرده، در حالی که تبیین جزئیات و راهنمایی عملی آن بر عهده پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) قرار دارد؛ از این رو، برای درک صحیح آموزه‌های دینی، مراجعه به سنت نبوی و تعالیم اهل بیت (ع) امری ضروری است، چرا که آنان، مفسران حقیقی قرآن و راهنمایان امت اسلامی‌اند.

روش قرآن در معرفی اهل بیت (ع)

قرآن کریم در برخی موارد به‌جای ذکر نام افراد، ویژگی‌ها و اوصاف آنان را بیان می‌کند؛ نمونه‌ای از این روش را در آیه‌ای مشاهده می‌کنیم که می‌فرماید: «کسی که دانشی از کتاب [لوح محفوظ] نزد او بود گفت...» [3]؛ در اینجا، فردی که دارای علم خاصی از کتاب است، بدون ذکر نام معرفی شده است؛ همین شیوه در موضوع امامت نیز به‌کار رفته است؛ قرآن اصل امامت را مطرح کرده، اما مصادیق آن را از طریق صفات و ویژگی‌ها روشن ساخته است[4].

برای نمونه، خداوند می‌فرماید: «سرپرست و دوست شما تنها خدا، پیامبر او و مؤمنانی هستند که نماز را برپا می‌دارند و در حال رکوع، زکات می‌دهند.» [5]بر اساس دیدگاه علمای شیعه و برخی علمای اهل سنت، از جمله قاضی عضدالدین ایجی، این آیه در شأن امیرالمؤمنین علی (ع) نازل شده است[6].

در آیه‌ای دیگر، خداوند فرمان می‌دهد: «ای اهل ایمان! از خدا اطاعت کنید و نیز از پیامبر و صاحبان امر خودتان [که امامان از اهل بیت‌اند و دارای مقام عصمت می‌باشند] فرمان برید.» [7]  بر اساس روایات شیعی، «اولی الأمر» در این آیه به امامان دوازده‌گانه (ع) اشاره دارد [8].

همچنین خداوند می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از خدا پروا کنید و با صادقان باشید [صادقانی که کامل‌ترینشان پیامبران و اهل بیت رسول گرامی اسلام هستند].» [9].برخی علمای اهل سنت، مانند علامه گنجی و حاکم حسکانی، بر این باورند که این آیه در شأن امام علی (ع) نازل شده است. [10]

این روش قرآن، علاوه بر اینکه ویژگی‌های برجسته افراد را نشان می‌دهد، زمینه‌ساز تعمق و تأمل در معنای امامت و جایگاه هدایت الهی در جامعه اسلامی است؛ چنین بیانی، علاوه بر ایجاد انسجام در مفهوم، راه را برای تدبر و شناخت عمیق‌تر حقایق دینی هموار می‌کند.

اهل بیت (ع) در آیه تطهیر

آیه مبارکه «إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا» بیانگر جایگاه والای اهل بیت (ع) است؛ جایی که خداوند اراده فرموده تا آنان را از هرگونه پلیدی پاک گرداند و به مقام طهارت مطلق برساند. [11]

بر اساس روایات متعدد، این آیه در شأن پیامبر اکرم (ص)، امیرالمؤمنین علی (ع)، حضرت فاطمه زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) نازل شده است. [12]

ذکر نام اهل بیت (ع) به‌صورت تأویلی

بر اساس برخی روایات تفسیری، واژه «علی» در دو آیه زیر به امام علی (ع) اشاره دارد: «و همانا که آن در امِّ الکتاب [که لوح محفوظ است] نزد ما بلند مرتبه و حکیم است»[13] «وبرای آنان [در میان مردم] نامی نیک و ستایشی والامرتبه قرار دادیم.»[14] که برخی مفسران آن را اشاره به مقام بلند امام علی (ع) دانسته‌اند[15].

در نخستین آیه، خداوند می‌فرماید: «و همانا که آن در امِّ الکتاب [که لوح محفوظ است] نزد ما بلندمرتبه و حکیم است.» [16] این بیان، اشاره‌ای به جایگاه رفیع حکمت الهی دارد که برخی مفسران آن را مرتبط با مقام بلند امام علی (ع) دانسته‌اند. [17]

این تفسیرها نشان‌دهنده جایگاه ویژه امام علی (ع) در اندیشه اسلامی است، جایی که نام او نه تنها در تاریخ، بلکه در عمق معارف دینی به‌عنوان نماد حکمت، عدالت و هدایت ثبت شده است.

نتیجه‌گیری

قرآن کریم همواره در قالب بیان اصول و کلیات، مسیر هدایت را ترسیم می‌کند، بدون آنکه وارد جزئیات و ذکر نام افراد شود؛ همان‌طور که نام بسیاری از پیامبران الهی به‌طور مستقیم در قرآن نیامده است، مسئله امامت نیز از این قاعده پیروی کرده و با ارائه صفات و نشانه‌های روشن، حقیقت آن را آشکار ساخته است تا هیچ جای تردیدی باقی نماند.

وظیفه تبیین و توضیح جزئیات بر عهده پیامبر اکرم (ص) نهاده شده است، و ایشان این مأموریت الهی را از طریق احادیث و روایات به انجام رسانده‌اند؛ بنابراین، عدم ذکر نام اهل بیت (ع) در قرآن، به معنای نادیده گرفتن امامت آنان نیست، بلکه قرآن با شیوه‌ای خاص و بیانی دقیق، از طریق اوصاف و نشانه‌های روشن، این حقیقت را تثبیت کرده است؛ بدین ترتیب، قرآن و سنت نبوی مکمل یکدیگر بوده و در کنار هم مسیر هدایت را به‌روشنی ترسیم می‌کنند.

 

---

[1] الکافی، الشیخ الکلینی، ج1، ص286، ح1

[2] همان؛ ج: 2، ص: 18، ح1

[3] نمل/40 «قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ...»

[4] در برخی آیات مانند:( انبیاء/ 73) «و جعلناهم ائمة یهدون بامرنا»  یا ( بقره/ 124) «إنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إمَاماً»

[5] مائده/55 «إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ»

[6] تفسير الإيجي جامع البيان في تفسير القرآن؛ الإيجي، محمد بن عبد الرحمن، ج 1، ص 477

[7] نساء/59 «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ»

[8] کفایه الاثر فی النص علی الائمه الاثنی عشر، علی بن محمد الخزاز، ص۵۳-۵۵ - کمال الدین، الشیخ الصدوق، ج۱‌، ص253، ح3

[9] توبه/119 «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ»

[10] كفاية الطالب في مناقب علي بن أبي طالب، الگنجي الشافعي‌، محمد بن يوسف، ج 1، ص 236 - شواهد التنزيل لقواعد التفضيل؛ الحاكم الحسكاني، ج 1، ص 341، ح350

[11] احزاب/33 « وَقَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَىٰ ۖ وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِينَ الزَّكَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ۚ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا »

[12] برای اطلاع بیشتر رجوع شود به سوال «مراد از اهل البیت در آیه انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت چیست؟»

[13] زخرف/4 «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ»

[14] مریم/50 «...وَجَعَلْنَا لَهُمْ لِسَانَ صِدْقٍ عَلِيًّا»

[15] البرهان فی تفسیر القرآن، البحرانی، السید هاشم، ج3، ص717

[16] زخرف/4 «وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ»

[17]  البرهان فی تفسیر القران، البحرانی، السید هاشم، ج4، ص845، ح 9564