آیا از دیدگاه شیعه لفظ امام توقیفی است یا می توان آن را برای افراد دیگر استفاده کرد؟

[تقوی 1]

آیا از دیدگاه شیعه لفظ امام توقیفی است یا می توان آن را برای افراد دیگر استفاده کرد؟

 

پاسخ اجمالی:

از دیدگاه شیعه، واژه امام دارای دو کاربرد است: اصطلاحی و لغوی؛ در معنای اصطلاحی، امامت مقام الهی و توقیفی است که تنها به ائمه معصومین (ع) اختصاص دارد و از سوی خداوند به آنان عطا می‌شود؛ این مفهوم در آیات قرآن مانند «إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا» آمده است.

اما در معنای لغوی، این واژه به مفهوم پیشوایی و رهبری استفاده می‌شود و می‌توان آن را برای افراد غیرمعصوم نیز به کار برد؛ قرآن و روایات اسلامی، این واژه را برای رهبران سیاسی و اجتماعی به کار برده‌اند، مانند «وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ». همچنین در میان مسلمانان، از عنوان امام برای بزرگان علمی و سیاسی مانند امام خمینی و امام موسی صدر نیز استفاده شده است.

بنابراین، در کاربرد اصطلاحی، امامت مقامی ویژه و الهی است، اما در کاربرد لغوی، استفاده از این واژه برای افراد مختلف جایز و متداول است.

پاسخ تفصیلی:

در ابتدا باید بیان کرد که واژه امام از ریشه "امّ" گرفته شده است که در لغت به معنای اصل، مرجع، جماعت و دین می‌باشد[1]؛ بر این اساس، امام در کاربرد زبانی «کسی است که به او اقتدا می‌شود، چه آن شخص انسان باشد که به گفتار و کردار وی اقتدا شود، یا کتابی یا امر دیگری، چه این اقتدا حق و صواب باشد یا باطل و ناصواب»[2].

واژه امام و ائمه در قرآن کریم 12 بار مورد استفاده قرار گرفته که عمدتاً در همان معنای لغوی خود به کار رفته است؛ در برخی آیات مانند «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما [مردم را] هدایت می کردند»[3] یا «من تو را برای همه مردم پیشوا و امام قرار دادم»[4]، معنایی خاص اراده شده است که نشان‌دهنده مقام و جایگاهی توقیفی است؛ جایگاهی که تنها از سوی خداوند به افراد اعطا می‌شود.

لذا امامت در اصطلاح، به معنای ریاست و سرپرستی دینی بر همگان است که شامل ترغیب مردم به حفظ مصالح دینی و دنیوی و همچنین بازداشتن آنها از آنچه به زیان دین و دنیایشان است، می‌باشد[5].

در توضیح آیه «إِنِّی جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا»، امام صادق (ع) بیان می‌فرمایند که خداوند ابراهیم (ع) را ابتدا به عنوان نبی، سپس به عنوان رسول و در مرتبه‌ای بالاتر، خلیل خود برگزید، پیش از آنکه او را به مقام امامت منصوب کند. هنگامی که ابراهیم (ع) این مقام را دریافت کرد، از خداوند درخواست نمود که امامت را در نسل او نیز قرار دهد[6]؛ بر این اساس، قرآن امامت را جایگاهی رفیع و الهی معرفی می‌کند که تنها توسط خداوند اعطا می‌شود.

استعمال واژه امام در معنای لغوی آن، در موارد متعددی صورت گرفته است؛ چنان‌که در آیاتی مانند:

«و آنان را [به کیفر طغیانشان] پیشوایانی که دعوت به آتش می کنند قرار دادیم، و روز قیامت یاری نمی شوند»[7]

«[چگونه یک دروغ قدیمی است] در حالی که پیش از آن کتاب موسی پیشوا و رحمت بود [و از نزول آن بر پیامبر اسلام خبر داده]»[8]

«با پیشوایان کفر بجنگید که آنان را [نسبت به پیمان هایشان] هیچ تعهدی نیست»[9]

«[یاد کن] روزی را که هر گروهی از مردم را با پیشوایشان می خوانیم»[10]

در این موارد، به واسطه قرینه‌های موجود، مشخص می‌شود که لفظ امام به جایگاه خاص الهی اشاره ندارد، بلکه معنای لغوی آن را در بر دارد.

همچنین در روایات اسلامی، واژه امام بارها در همان مفهوم لغوی خود به کار رفته است:

«وَعَلَى إِمَامِ الْمُسْلِمِينَ أَنْ يَدْفَعَ ثَمَنَهُ إِلَى مَوْلَاهُ مِنْ سَهْمِ الرِّقَاب»[11] (در اینجا امام به معنای رهبر جامعه است).

«فَإِنْ عَجَزَ الْمُكَاتَبُ فَلَا عَاقِلَةَ لَهُ إِنَّمَا ذَلِكَ عَلَى إِمَامِ الْمُسْلِمِينَ»[12].

«وَ أَدَّى الْإِمَامُ قِيمَتَهُ إِلَى مَوْلَاهُ مِنْ بَيْتِ الْمَال»[13].

در تمامی این موارد، امام به معنای رهبر سیاسی و اجتماعی جامعه به کار رفته است، نه مقام الهی.

علاوه بر این، در میان مسلمانان، واژه امام به شخصیت‌های برجسته علمی، سیاسی و مذهبی نیز اطلاق شده است، همچون امام خمینی، امام خویی و امام موسی صدر؛ در این کاربرد نیز لفظ امام در معنای لغوی خود، به معنای پیشوا و رهبر به کار گرفته شده است.

نتیجه‌گیری

بنابراین، واژه امام در دو معنای لغوی و اصطلاحی مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ در مفهوم اصطلاحی، امامت جایگاهی الهی و منحصر به فرد است که تنها به ائمه معصومین (ع) اختصاص دارد و از سوی خداوند عطا می‌شود؛ اما در کاربرد لغوی، این واژه برای رهبران سیاسی، اجتماعی و علمی نیز قابل استفاده است و موارد متعددی در قرآن و روایات به آن دلالت دارد.

 

---

[1] معجم مقائيس اللغة؛ ابن فارس، ج: 1، ص:21

[2] المفردات في غريب القرآن، الراغب الاصفهاني؛ ص 87. « و الإِمام: المؤتمّ به، إنسانا كأن يقتدى بقوله أو فعله، أو كتابا، أو غير ذلك محقّا كان أو مبطلا، و جمعه: أئمة»

[3] انبیاء/73 «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا ...»

[4] بقره/124 «...إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا ۖ...»

[5] قواعد العقائد، الطوسی، الخواجه نصیر الدین، ص 108. «الإمامة رئاسة عامّة  دينيّة مشتملة على ترغيب عموم الناس في حفظ مصالحهم الدينيّة والدنياويّة، وزجرهم عمّا يضرّهم بحسبها»

[6]  الكافي، الشيخ الكليني، ج1، ص175، ح4

[7] قصص/41 «وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَى النَّارِ ۖ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ لَا يُنْصَرُونَ»

[8] احقاف/12 «وَمِنْ قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَىٰ إِمَامًا وَرَحْمَة ً...»

[9] توبه/12 «... فَقَاتِلُوا أَئِمَّةَ الْكُفْرِ ...»

[10] اسراء/71 «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ۖ»

[11] الکافی، الشیخ الکلینی، ج7، ص235، ح7

[12] همان، ص308، ح4

[13] همان، ص235، ح10