مراد از اهل بیت در ایه إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً چه کسانی هستند؟

[تقوی 1]

مراد از اهل بیت در ایه إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً چه کسانی هستند؟

 

پاسخ اجمالی:

اصطلاح «اهل بیت» در آیه‌ی تطهیر، به گروه خاصی از خاندان پیامبر اکرم(ص) اشاره دارد؛ براساس روایات معتبر، این آیه شامل پنج تن آل عبا یعنی پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمه(س)، امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) می‌شود؛ همچنین، برخی روایات شیعی این مفهوم را به دوازده امام معصوم(ع) گسترش داده‌اند؛ بنابراین، آیه‌ی تطهیر اختصاص به این افراد دارد و شامل سایر بستگان پیامبر(ص) نمی‌شود.

پاسخ تفصیلی:

تفسیر اصطلاح «اهل بیت» در آیه تطهیر

در تحلیل مفهوم «اهل بیت» در آیه‌ی «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا»، ابتدا لازم است به معنای لغوی و اصطلاحی این واژه توجه شود. ترکیب «اهل بیت» از دو بخش تشکیل شده است:

«اهل» در لغت به معنای اجتماع و اتحاد است که این همبستگی می‌تواند بر پایه‌ی نسب، دین، یا حرفه شکل گیرد.[1]

«بیت» به معنای خانه و مسکن است[2]؛ از این ‌رو، اگر گروهی با فردی در یک خانه زندگی کنند، از نظر لغوی می‌توان آنان را «اهل بیت» او دانست.[3]

بااین‌حال، با توجه به شواهد متعدد، نمی‌توان تفسیر این اصطلاح در آیه‌ی مورد بحث را صرفاً بر معنای لغوی آن منطبق دانست، بلکه خداوند این عنوان را برای گروه مشخصی از خاندان پیامبر(ص) به کار برده است.

مصداق‌های اهل بیت در منابع حدیثی

در روایتی از ام سلمه نقل شده که پیامبر اکرم(ص) حضرت فاطمه، امام حسن، امام حسین، و امیرالمؤمنین(ع) را زیر کسای خود گرد آورد و فرمودند: «این‌ها اهل بیت من هستند.» ام سلمه که درخواست ورود به این جمع را داشت، با مخالفت پیامبر مواجه شد؛ ایشان تصریح کردند که این آیه ویژه‌ی خود، برادرشان علی، دو فرزندش حسن و حسین، و نُه نفر از نسل امام حسین است و شامل شخص دیگری نمی‌شود.[4] روایت دیگری نیز همین پاسخ را به ام سلمه نقل می‌کند.[5]

همچنین، ابی سعید خدری از پیامبر(ص) نقل می‌کند که این آیه درباره‌ی پنج نفر نازل شده است.[6] انس نیز روایت کرده است که پیامبر(ص) به مدت شش ماه در هنگام نماز به خانه‌ی فاطمه(س) مراجعه کرده، این آیه را تلاوت می‌کردند و آنان را به اقامه‌ی نماز دعوت می‌نمودند.[7] ابوالحمراء، از خدمت‌گزاران پیامبر، نیز این نکته را گواهی داده است.[8]

علاوه بر این، در ماجرای فدک، امام علی(ع) هنگام مواجهه با ابوبکر به آیه‌ی تطهیر استناد نمود و فرمود: «آیا از کسی شاهد می‌خواهی که خداوند خود، به پاکی او شهادت داده است؟ و تو نیز تصدیق می‌کنی که این آیه در شأن ما نازل شده است.»[9]

گستره‌ی اهل بیت در روایات شیعی

براساس داده‌های مذکور، به روشنی مشخص می‌شود که مصداق‌های اهل بیت در آیه‌ی تطهیر شامل پنج شخصیت بزرگوار است: پیامبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، و امام حسین(ع). افزون بر این، روایت‌هایی دیگر تأکید دارند که امامان پس از امام حسین(ع) نیز در زمره‌ی اهل بیت محسوب می‌شوند.

در روایتی از امام صادق(ع)، ابتدا بیان شده که اهل بیتِ مورد نظر در آیه‌ی تطهیر همان پنج تن مقدس‌اند، اما سپس با استناد به آیه‌ی أُوْلُوا الْأَرْحَامِ، این آیه را به تمامی امامان شیعه تعمیم داده و اطاعت از آنان را اطاعت از خدا و سرپیچی از ایشان را معصیت خداوند دانسته است.[10]

ازاین‌رو، نتیجه‌ی این بحث آن است که آیه‌ی تطهیر اختصاص به پنج تن آل عبا دارد و سپس شامل دوازده امام معصوم می‌شود، بدون اینکه دیگر بستگان پیامبر(ص) در این دایره جای گیرند؛ شواهدی نیز در تأیید این موضوع ارائه شده است، از جمله روایت امام سجاد(ع) که خود را جزو اهل بیت معرفی کرده و به همین آیه استناد کرده است.[11]

جمع‌بندی

با توجه به کلیه‌ی روایات و مستندات بررسی‌شده، آیه‌ی تطهیر به‌طور خاص به پنج نفر از اهل بیت پیامبر(ص) اشاره دارد و سپس تمامی امامان معصوم شیعه را در بر می‌گیرد، درحالی‌که سایر بستگان و خویشاوندان رسول خدا(ص) در این مفهوم داخل نمی‌شوند.

 

---

[1] المفردات في غريب القرآن؛ الراغب الأصفهاني، ج: 1، ص: 29.  

[2] همان، ص151

[3] المصباح المنير؛ القيومي المقرى، أحمد بن محمد بن علي، ج: 1، ص: 20.   

[4] كمال الدين و تمام النعمة؛ الشيخ الصدوق، ج: 1، ص: 278 - الأمالي - ط دار الثقافة؛ الشيخ الطوسي، ج: 1، ص: 565.

[5] تفسير نور الثقلين؛ العروسي الحويزي، الشيخ عبد علي، ج: 4، ص: 274. 

[6] تفسير الطبري جامع البيان ت شاكر ؛ الطبري، ابن جرير، ج: 20، ص: 263.  

[7] همان.

[8] تفسير القمي؛ القمي، علي بن ابراهيم، ج: 2، ص: 67.   

[9] تفسير نور الثقلين؛ العروسي الحويزي، الشيخ عبد علي، ج: 4، ص: 274،275.  

[10] الكافي؛ الشيخ الكليني، ج: 1، ص: 287.    

[11] الإحتجاج؛ الطبرسي، أبو منصور، ج: 2، ص:33،34.