آیا وجود امام ضرورت دارد؟

[تقوی 1]

آیا وجود امام ضرورت دارد؟

 

پاسخ اجمالی:

ضرورت وجود امام به معنای لزوم حضور رهبر معصومی است که از جانب خداوند منصوب شده باشد و هدایت جامعه را بر عهده گیرد. امامت، استمرار خط نبوت است و همان‌گونه که خداوند پیامبران را برای هدایت بشر فرستاده، لازم است پس از آنان، امامانی معصوم تعیین کند تا مسیر هدایت را ادامه دهند.

ادله‌ای که ضرورت امامت را اثبات می‌کنند، شامل آیات قرآن مانند آیه «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِم» و آیه اولی الامر، روایات معتبر مانند حدیث ثقلین و حدیث «لَوْ لَا الْحُجَّةُ لَسَاخَتِ الْأَرْضُ بِأَهْلِهَا»، سیره متشرعه که نشان‌دهنده اجماع مسلمانان بر وجوب امام است، و قاعده لطف که بر اساس حکمت الهی، وجود امام را برای هدایت بشر ضروری می‌داند.

شیعه اثنی‌عشری دو هدف اساسی برای امامت بیان می‌کند:

اهداف عملی مانند حفظ نظام اجتماعی، اجرای عدالت و احکام اسلامی.

اهداف علمی و معنوی شامل حفظ دین، تبیین صحیح آموزه‌های الهی و هدایت جامعه به سوی کمال.

بر این اساس، امامت نه‌تنها یک ضرورت دینی، بلکه یک نیاز اجتماعی و عقلی است که استمرار هدایت الهی را تضمین می‌کند.

پاسخ تفصیلی:

در ابتدا این نکته لازم به ذکر است که مراد از ضرورت وجود امام، ضرورت وجود انسانی معصوم است که به عنوان رهبر از جانب خداوند منصوب شده باشد و شامل تمام پیامبران، اوصیا و اهل بیت (ع) می‌شود. لذا تمام ادله‌ای که برای ضرورت بعثت و وجود پیامبران مطرح شده، در این بحث نیز جاری است.

امامت چیزی جز استمرار خط نبوت نیست؛ همان‌گونه که خداوند برای هدایت نوع بشر پیامبرانی را که متکی بر نیروی وحی و دارای مقام عصمت باشند، مبعوث کرده است، لازم است برای تداوم این مسیر، پس از رحلت پیامبران، جانشینان معصومی را منصوب کند تا جامعه انسانی را در رسیدن به کمال یاری رسانند؛ بدون وجود امام، این هدف ناتمام خواهد ماند؛ لذا علما برای اثبات ضرورت وجود امام، ادله‌ای را مطرح کرده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

1. ادله قرآنی

قرآن کریم، صف‌بندی و تخصص هر گروه را در روز قیامت به امام آنان (کتاب یا شخص) مرتبط می‌داند: «يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِم»[1] طبق این آیه، ضروری است که هر فرد در دنیا امامی داشته باشد تا در قیامت با او خوانده شود.

همچنین، در آیه مربوط به اولی الامر آمده است: «ای مؤمنان! از خدا اطاعت کنید و از رسول و صاحبان امر خود اطاعت کنید.»[2] امام باقر (ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «اولى الامر» تنها ما هستیم، زیرا همه مؤمنان به اطاعت از ما (اهل بیت) تا روز قیامت امر شده‌اند.»[3] پس ابتدا نیاز به حضور امامان است و سپس مردم از آنان اطاعت می‌کنند.[4] تفتازانی نیز اشاره می‌کند که اطاعت از اولی الامر مستلزم تحقق آن است.[5]

2. ادله روایی

الف) حدیث ثقلین رسول اکرم (ص) فرمودند: «من دو شیء گران‌بها در میان شما باقی می‌گذارم: کتاب خدا و عترتم ـ اهل بیتم ـ پس به آن دو تمسک کنید تا گمراه نشوید.»[6] با توجه به اطلاق این سخن، ضرورت وجود امام در هر زمان لازم خواهد بود؛ زیرا وجوب تمسک به قرآن و عترت، بدون وجود امام، امری لغو خواهد بود.

ب) احادیث مربوط به حجت الهی امام صادق (ع) فرمودند: «اگر زمین یک روز خالی از امام باشد، فرو می‌ریزد.»[7] بر اساس این دسته از روایات، امام حجت خدا بر روی زمین و امان اهل زمین است و اگر لحظه‌ای نباشد، زمین اهل خود را نابود می‌کند.

ج) حدیث شناخت امام پیامبر (ص) فرمودند: «کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است.»[8] برخی متکلمان مسلمان این حدیث را دلیل بر وجوب امامت دانسته‌اند، زیرا شناخت امام در هر زمان یک وظیفه شرعی و مستلزم وجود دائمی امام است.[9]

3. سیره متشرعه

برخی متکلمان، سیره مسلمانان را دلیل بر وجوب وجود امام دانسته‌اند، زیرا از سیره مسلمانان می‌توان دریافت که وجوب امام امری مسلم و تزلزل‌ناپذیر است. اختلاف شیعه و سنی در واقع بر سر امامت بوده است، نه اصل آن؛[10] ابوعلی و برخی دیگر به اجماع اصحاب بر وجوب امامت اشاره کرده‌اند.[11]

4. قاعده لطف

قاعده لطف یکی از مهم‌ترین ادله عقلی ضرورت وجود امام است که در بیان عالمان شیعه[12] به تفصیل آمده است؛ همان‌گونه که لطف و حکمت خدا ایجاب می‌کند وسایل رشد انسان را با فرستادن پیامبران و ارائه قوانین فراهم سازد، همین لطف و حکمت اقتضا می‌کند که پس از پیامبر اسلام (ص)، رهبرانی جهت تفسیر و تبیین صحیح قوانین الهی و هدایت انسان‌ها منصوب شوند تا مردم را از انحراف و گمراهی بازدارند و به حق هدایت کنند.

متکلمانی چون ابن میثم بحرانی، سدیدالدین حمصی، نصیرالدین طوسی و دیگران با توجه به این اصل، برای امامت و وجوب آن توضیحات مختلفی ارائه کرده‌اند.[13]

نتیجه‌گیری

شیعه اثنی عشری دو نوع هدف را برای وجود امام بیان کرده است:

اهداف عملی که اهل سنت نیز به آنها اشاره کرده‌اند، مانند حفظ نظام اجتماعی مسلمانان، برقراری عدالت، اجرای احکام اسلامی و مجازات‌های دینی.

اهداف علمی و معنوی که شامل حفظ و تبیین صحیح دین، جلوگیری از تحریف، و هدایت جامعه به سوی کمال انسانی است.

بر این اساس، وجود امام نه‌تنها ضرورتی دینی، بلکه نیازی اجتماعی و عقلی است که استمرار هدایت الهی را تضمین می‌کند.

 

---

[1] اسراء/ 71:« يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ ۖ فَمَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَأُولَٰئِكَ يَقْرَءُونَ كِتَابَهُمْ وَلَا يُظْلَمُونَ فَتِيلًا»

[2] نساء/ 59:« يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا»

[3] الکافی، الشیخ الکلینی، ج1، ص276، ح1

[4] تلخیص المحصل، الشیخ الطوسی، ص407

[5] شرح المقاصد، التفتازانی، سعد الدین، ج5، ص239

[6] کمال الدین و تمام النعمه، الشیخ الصدوق، ج1، ص279

[7] الکافی، الشیخ الکلینی، ج1، ص179، ح10

[8] بحارالانوار، العلامه المجلسی، ج23، ص76، ح1 - اثبات الوصیة، مسعودی،علی بن حسین، ج1، ص194- مسند احمد، احمدبن حنبل، ج28، ص88، ح16876 - شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج9، ص155

[9] شرح المقاصد، التفتازانی، سعد الدین، ج5، ص239 - تلخیص المحصل، الشیخ الطوسی، ص407

[10] شرح المواقف، ایجی، میر سید شرف، ج8، ص346 - شرح العقائد النسفیة،مسعود بن عمر، ص97 - 

[11]  المغنی، قاضی عبد الجابر ، ج 20، ص 47-48

[12] الألفین، العلامة الحلي أبي منصور الحسن بن يوسف بن المطهر الأسدي ، ص23-  أنوار الملکوت فی شرح الیاقوت، العلامه الحلی، ص۲۱۰ - الباب الحادی عشر، العلامه الحلی، ص۱۰ - الشافی فی الإمامة، السید شریف المرتضی، ج1، ص۴۷ - الاعتماد فی شرح واجب الاعتقاد، الفاضل المقداد، ص87 - بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، السيد محسن الخرازي ، ج۲، ص۲۲- دلائل الصدق لنهج الحق، المظفر، الشیخ محمد حسن، ج۴، ص۲۵۳ - قواعد المرام فی علم الکلام، البحرانی، ابن میثم، ص۱۷۵ - کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، العلامه الحلی، ص۳۶۲ - محاضرات فی الإلهیات، السبحانی، الشیخ جعفر، ص۳۴۶ - النکت الاعتقادیة، الشیخ المفید، ص۴۵ - اللوامع الالهیه، فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله،  ص۳۲3؛ - المنقذ من التقلید، الحمصی الرازی، سدید الدین محمود،ج1، ص۲۹۷ - کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات، العلامه الحلی، تقریر الشیخ جعفر السبحانی، ص۱۰۶ - کفایة‌الموحدین، نوری طبرسی، اسمعیل بن احمد، ج۱، ص۵۰۵.

[13] قواعد المرام فی علم الکلام، البحرانی، ابن میثم، ص۱۷۵ - تقریب المعارف، الحلبي، الشيخ أبو الصّلاح ، ص170- المنقذ من التقلید، الحمصی الرازی، سدید الدین محمود، ج2، ص240 - کشف المراد، العلامة الحلي،  ص362; - ارشاد الطالبین، الفاضل المقداد ص326