آیا ولایت تکوینی شرک است؟

[تقوی 1]

آیا ولایت تکوینی شرک است؟

 

پاسخ اجمالی:

ولایت تکوینی، یکی از مسائل مرتبط با توحید است که نیازمند دقت در تحلیل آن است؛ شرک به معنای نسبت دادن استقلال در خلق و تدبیر به غیر خداوند است، اما ولایت تکوینی که به إذن الهی صورت می‌گیرد، در چارچوب اراده و مشیت خداوند قرار دارد.

قرآن کریم اشاره دارد که برخی از انبیا، به إذن خداوند، توانایی‌هایی چون احیا، اماته و خلق دارند؛ چنانکه حضرت عیسی (ع) به فرمان الهی، از گل، پرنده‌ای را زنده می‌کند.

تفاوت اساسی ولایت خداوند با ولایت اولیای الهی در استقلال است؛ ولایت خداوند ذاتی، مطلق و نامحدود است، در حالی که ولایت اولیا وابسته به فیض الهی و محدود به إذن خداوند می‌باشد؛ بنابراین، ولایت تکوینی انبیا و اولیا شرک محسوب نمی‌شود، بلکه یکی از جلوه‌های نظام الهی است که در راستای تحقق حکمت خداوندی انجام می‌شود.

 

پاسخ تفصیلی:

در اسلام، هیچ اصلی بنیادی‌تر از توحید وجود ندارد، و در مقابل، هیچ عقیده‌ای خطرناک‌تر و فاسدتر از شرک نیست؛ قرآن کریم در وصف پیامدهای شرک چنین می‌فرماید:

«و هرکس به خدا شرک آرد، همانند آن است که از آسمان سقوط کند و مرغان در فضا بدنش را بربایند، یا بادی تند او را به مکانی دور پرتاب کند.»[1]

در بررسی ولایت تکوینی و تشریعی و مقامات و فضایل انبیا و اولیای الهی، باید نهایت دقت را به کار برد تا هیچ‌گونه تجاوزی به مرزهای توحید صورت نگیرد، و مخلوق در مرتبه خالق قرار داده نشود؛ نباید افراط در جایگاه انبیا و اولیا به گونه‌ای باشد که به شرک بیانجامد، و در عین حال نباید به بهانه پرهیز از شرک، فضایل، مقامات و مناصب حقیقی که برای انبیا و امامان (ع) ثابت شده است، انکار شود.

تفویض و ارتباط آن با شرک

تفویضی که باطل و مخالف توحید است، دو معنا دارد:

1.    استقلال بندگان در اعمالشان به نحوی که افعال آنان خارج از اراده و نظام عام الهی باشد و مشمول قضا و قدر الهی قرار نگیرد.

2.    واگذاری تدبیر امور عالم (مانند خلق، رزق، احیا، اماته، شفای بیماران، و تنظیم نظامات جهان) به اولیای الهی، به‌گونه‌ای که آنان فاعل بالاستقلال باشند و خداوند از تدبیر امور کناره‌گیری کرده باشد.

تفویض به این دو معنا، مخالف عقل و ادله شرعی است.[2]

اما قدرت اولیای الهی به إذن خداوند برای اماته، احیا، شفای بیماران و تأثیر در نظام آفرینش، نه از باب استقلال، بلکه در چارچوب اراده الهی، به شرط تطابق با حکمت و مصالح الهی، هیچ‌گونه منافاتی با توحید ندارد.[3]

ولایت تکوینی از دیدگاه قرآن و توحید

بر این اساس، خداوند مالک حقیقی ولایت است[4] اما آن را به هر کس که بخواهد عطا می‌کند، و ولایت آن فرد جزئی از ولایت الهی خواهد بود؛ نمونه‌ای از این ولایت در قرآن کریم درباره حضرت عیسی (ع) آمده است:

«من از گل، پیکره‌ای به شکل مرغ می‌سازم، سپس در آن می‌دمم تا به فرمان خدا، تبدیل به پرنده‌ای زنده شود.»[5]

تفاوت ولایت الهی با ولایت اولیای خدا در چیست؟

ولایت خداوند ذاتی و مستقل است، اما ولایت انبیا و اولیا غیر‌استقلالی و وابسته به فیض الهی است.

ولایت خداوند مطلق و نامحدود است، اما ولایت اولیا و انبیا محدود و مشروط به إذن و اراده الهی است.

بنابراین، ولایت تکوینی انبیا و اولیای الهی در دایره کفر و شرک قرار نمی‌گیرد، بلکه یکی از شئون فیض الهی است که با اذن و مشیت خداوند انجام می‌شود.

 

---

[1] حج/31 « حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَيْرَ مُشْرِكِينَ بِهِ ۚ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنَ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ»

[2]  الإحتجاج، الطبرسي، أبو منصور  ، ج2، ص198 «مَنْ زَعَمَ أَنَّ اللّه َ عَزَّوَجَلَّ یَفْعَلُ أَفْعالَنا، ثُمَّ یُعَذِّبُنا عَلَیْها، فَقَدْ قالَ بِالْجَبْرِ. وَمَنْ زَعَمَ أَنَّ اللّه َ فَوَّضَ أَمْرَ الْخَلْقِ وَالرِّزْقِ إِلی حُجَجِهِ علیهم السلام ، فَقَدْ قالَ بِالتَّفْوِیضِ. وَالْقآئِلُ بِالْجَبْرِ کافِرٌ، وَالْقآئِلُ بِالتَّفْوِیضِ مُشْرِکٌ»

[3] ولایت تکوینی و تشریعی، لطف الله صافی گلپایگانی، ص22-26

[4] شوری/9 « أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ ۖ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَىٰ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِير»

[5] آل عمران/49 « وَرَسُولًا إِلَىٰ بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ ۖ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ ۖ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَىٰ بِإِذْنِ اللَّهِ ۖ وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ ۚ إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَةً لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ»